Axtarış

ƏSƏRLƏRİ / XARİCİ SİYASƏT / Azərbaycan - Rusiya Federasiyası

Heydər Əliyev: Hörmətli İqor Sergeyeviç, şadam ki, Siz Rusiyanın xarici işlər naziri rolunda Azərbaycana ilk dəfə gəlirsiniz.

Məncə, bu əlaqələr son vaxtlar bir qədər zəifləyibdir. Yevgeni Maksimoviç Primakovun buraya gəlişi yadımdadır, bundan sonra müəyyən fasilə oldu. Yaxşı ki, biz bu fasiləni aradan qaldırdıq. Hesab edirəm ki, bunun bizim üçün böyük əhəmiyyəti var. Zənnimcə, bu, Rusiya-Azərbaycan münasibətləri üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir.

Biz Sizinlə birlikdə çox məsələləri müzakirə edə bilərik. Bu gün Sizin üçün çox gərgin olsa da, Siz görüşlər keçirdiniz, danışıqlar apardınız, müzakirə etdiniz və yəqin ki, mənə də müəyyən məsələlər saxladınız ki, biz onları birlikdə müzakirə edək.

Mən Sizi salamlayıram.

İqor İvanov: Hörmətli cənab prezident! İlk öncə, qəbula görə minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm.

Mən buraya Rusiya Federasiyasının Prezidenti Boris Nikolayeviç Yeltsinin tapşırığı ilə gəlmişəm və onun məktubunu Sizə təqdim edirəm. Məktubda o, ikitərəfli münasibətlərimizlə, ikitərəfli əlaqələrimizlə bağlı məsələlər barəsində bəzi prinsipial mülahizələri şərh edir və Sizinlə bölüşür.

Biz çoxdankı və mehriban qonşularıq və bundan sonra da, XXI əsrdə də nəinki mehriban qonşular olaraq qalmaq, həm də bu münasibətlərin bizim iki xalqın mənafeləri naminə həqiqətən sağlam, tam dəyərli olmasını istəyirik.

Bu gün biz danışıqlara başladıq. Buraya bundan əvvəl gəlmək lazım olduğu barədə öz ünvanıma söylənilmiş tənqidi tamamilə qəbul edirəm. Bunun təəssüf ki, nə üçün baş tutmadığının səbəblərini axtarmaq fikrində deyiləm. Lakin mənə elə gəlir ki, Moskvada biz hamımız, ən əvvəl prezident, hökumət Qafqazda elə münasibətlər yaratmağın zəruriliyini dərk edirik ki, bu münasibətlər Böyük Qafqazı sülh, sabitlik zonasına çevirsin və bu zonada xalqlarımız bundan sonra da elə bir şəraitdə yaşasınlar ki, bu şərait ölkələrimizə bütün sahələrdə əməkdaşlıq etməyə imkan versin. Bundan ötrü imkanlar var.

Bununla yanaşı, biz problemlərə də göz yummuruq. Buna görə də bu gün danışıqlarımızın birinci hissəsini biz daha çox hazırda münasibətlərimizdə hələ də qalan, həll olunmasını tələb edən problemlərin müzakirəsinə həsr etdik. Başa düşürük ki, bu problemləri heç kim bizsiz və bizim yerimizə həll etməyəcəkdir.

Odur ki, bu gün Xarici İşlər Nazirliyində də, Azərbaycanın Baş naziri ilə də çox açıq söhbətlərimiz oldu. Biz mürəkkəb problemlərdən, Dağlıq Qarabağ probleminin nizama salınması ilə, Ermənistanla hərbi, hərbi-texniki əməkdaşlıqla, Xəzərin statusunun müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı məsələlərdən, bir sıra digər məsələlərdən, o cümlədən ticarət-iqtisadi məsələlərdən yan keçmədik.

Əlbəttə, bütün bu məsələlər öz həllini tələb edir və onları ancaq maraq göstərilən dialoq vasitəsilə, qarşılıqlı hörmət əsasında həll etmək mümkündür, biz iki suveren, bərabərhüquqlu, müstəqil dövlət olduğumuza görə məsələləri, onlar nə dərəcədə mürəkkəb olsa da, məhz bu cür, sivilizasiyalı şəkildə həll etməliyik.

Hökumətlərarası komissiyanın, təəssüflər olsun, təxirə salınmış iclası, zənnimcə, oktyabradək, yaxud oktyabrda keçiriləcəkdir. Bu iclasda ticarət-iqtisadi əməkdaşlığın konkret məsələləri müzakirə olunacaqdır.

Əlaqələr bizim nazirliklərin xətti ilə də davam etdiriləcəkdir. Biz hesab edirik ki, başqa idarələrin - müdafiə nazirliklərinin, hüquq-mühafizə orqanlarımızın xətti ilə də daha fəal əlaqələr gərəkdir, çünki bu gün Qafqaz zonası narahat, həyəcanlı zonadır. Düşünürəm ki, bu, regionun bütün dövlətlərini eyni dərəcədə narahat etməlidir, belə ki, bu problemlər əslinə qalsa, bizim hamımızın təhlükəsizliyi ilə bağlıdır. Bu, həm separatizm, həm özünün bütün təzahürləri ilə dini, siyasi ekstremizm, həm də terrorizmdir və sairə. Biz bu problemləri ancaq birgə səylərimizlə həll edə bilərik. Biz bu cür əməkdaşlığa hazırıq. Düşünürəm ki, bu, regionun bütün dövlətlərinin mənafelərinə uyğundur. Ona görə də bu gün biz bütün bu problemləri müzakirə etdik və müzakirəni davam etdirəcəyik.

Biz hesab edirik ki, Kislovodskda başlanmış prosesi prezidentlər tərəfindən qəbul olunmuş və Qafqazda millətlərarası həmrəyliyə, sülhə, iqtisadi və mədəni əməkdaşlığa yönəldilmiş bəyannamə əsasında canlandırmaq vaxtı bəlkə də gəlib çatmışdır. Bizə elə gəlir ki, regionun etibarlı və sabit bünövrəsini yalnız bu yolla qoymaq olar. Bu, Rusiyanın uzunmüddətli marağıdır, bu gün bütün müzakirələrimiz də məhz buna yönəldilmişdir.

Mən Boris Nikolayeviç Yeltsinin məktubunu Sizə təqdim edirəm.

Heydər Əliyev: Kifayət qədər böyük məktubdur. Yaxşı. Deməli, çoxlu mövzu, çoxlu məsələ var.

İqor İvanov: Mövzulardan biri vasitəçilik vəzifəsini yerinə yetirən ölkə kimi Rusiyaya Sizin verdiyiniz qiymətdir. Biz Sizə Dağlıq Qarabağ ətrafında vəziyyətin nizama salınması prosesinin davam etdirilməsi barədə verdiyiniz təkliflərə görə də minnətdar olardıq. Belə ki, biz iki dövlətin prezidentləri arasında son fəal əlaqələri çox diqqətlə izləyirik. Biz bu fəal əlaqələri alqışlayır və hesab edirik ki, birbaşa dialoq problemin həllini tapmağa doğru ən yaxşı yoldur. Bununla yanaşı, biz gələcəkdə nizamasalma prosesində tərəflərin maraq göstərəcəkləri dərəcədə çox yaxından iştirak etməyə hazırıq.

Biz Minsk qrupunun fəaliyyəti barədə Sizin ciddi tənqidi fikirlərinizlə mətbuatdan xəbərdarıq. Bu fikirlər Amerika nümayəndəsinə söylənilmişdir. Odur ki, Minsk qrupunun işinə görə Siz bizi bəlkə də az tənbeh edəcəksiniz. Lakin mən belə başa düşürəm ki, biz bu qrupun bərabərdəyərli, bərabərhüquqlu iştirakçısı olaraq istərdik ki, Siz elə bir sehrli formul tapasınız ki, o, problemi aradan götürməyə imkan versin. Bu, bizə hələlik müyəssər olmayıbdır. Amma açığını desək, əlbəttə, Rusiya Minsk qrupunun üzvü olaraq bir çox səbəblərə görə məhz onun üzərinə düşən bütün məsuliyyəti dərk edir. Biz bu vəzifəni gələcəkdə də yerinə yetirməyə hazırıq. Əlbəttə, məhz prezidentlər arasında həyata keçirilən əlaqələri, aparılan danışıqları nəzərə almaqla bu prosesdə atılacaq addımlar barəsində Sizin rəyinizi və mülahizələrinizi öyrənmək bizim üçün prinsipcə vacib olardı.

Heydər Əliyev: Sağ olun, İqor Sergeyeviç. Boris Nikolayeviç Yeltsinin məktubuna görə təşəkkür edirəm. Əlbəttə, mən bu məktubla diqqətlə tanış olacağam. Yəqin ki, orada şərh olunmuş məsələlər söhbətlərimizdə, danışıqlarımızda öz əksini tapa bilər.

İndiki halda Cənubi Qafqaz ölkələri ilə münasibətlərin güclənməsi sahəsində Rusiyanın siyasətində müəyyən dönüş yaranmasını bir daha alqışlayıram. Mən bunu cəsarətlə deyirəm, çünki son vaxtlar biz Rusiya tərəfindən passivlik hiss edirdik. Bu, bəlkə onunla da bağlıdır ki, böyük ölkə kimi Rusiya Yer kürəsinin bir çox regionlarında çoxlu dünya problemləri ilə məşğul olur. Biz bunu başa düşürük. Bununla belə, həmişə və bu gün Qafqaz, o cümlədən Cənubi Qafqaz, zənnimcə, Rusiya üçün hər cəhətdən mühüm region olmuşdur və olaraq qalır. Ola bilsin, Cənubi Qafqaz Rusiya üçün Kosovo və ya Yuqoslaviyadan da vacibdir. Bu mənim fikrimdir. Çünki biz bir-birimizlə bilavasitə həmsərhədik, iki əsr ərzində birlikdə olmuşuq. Bizi çox şey birləşdirmişdir və birləşdirir. Qafqaz, xüsusən Cənubi Qafqaz dünyanın eyni dərəcədə mühüm strateji regionudur.

Lakin açığını deyəcəyəm, son vaxtlar, keçmiş Sovet İttifaqının respublikaları müstəqillik əldə etdikdən sonra Rusiyanın siyasətində Cənubi Qafqaza, Cənubi Qafqazın problemlərinin həllinə, Cənubi Qafqazla daha sıx münasibətlər yaradılmasına lazımi diqqət yoxdur. Mən bütövlükdə Cənubi Qafqazı götürürəm. Hərçənd, tutalım, Azərbaycanla, Gürcüstanla və Ermənistanla münasibətlərdə bəlkə də müəyyən fərq var. İstəmirəm ki, hər şey eyni cür görünsün. Bu, belə deyildir. Ancaq hesab edirəm ki, Cənubi Qafqaz Rusiya üçün çox mühümdür. Buna görə də bu regiona ikinci dərəcəli münasibət bizdə, bir tərəfdən təəccüb hissi, digər tərəfdən isə, təəssüf hissi doğurur. Halbuki hadisələr getdikcə daha aydın şəkildə göstərir ki, görünür bu cür xətt çox da düzgün xətt deyildir.

Təkrar edirəm, Sizin üç Cənubi Qafqaz ölkəsinə - Azərbaycana, Ermənistan və Gürcüstana səfərinizi Rusiyanın siyasətində bu ölkələrlə münasibətlərin təkmilləşdirilməsinə, onların səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş addım kimi qiymətləndirirəm. İqor Sergeyeviç, Siz bu barədə danışdınız. Mən bunu alqışlayıram.

Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlər həmişə dostluq münasibətləri olmuşdur, indi də dostcasınadır və dostcasına da qalacaqdır. Düzdür, son 10 və ya 15 ilin tarixində bu münasibətlərə xələl gətirmiş hadisələr də, bu münasibətlərə indi də mane olan faktlar da var. Buna görə də istərdik ki, bütün bu məsələlərə kompleks şəkildə baxılsın. Əlbəttə, hamısına birlikdə baxmaq olmaz. Lakin bir məsələni ayrılıqda götürüb baxmaq lazımdır. Bundan ötrü isə gərək Rusiya siyasəti Azərbaycana daha diqqətli olsun.

1997-ci ilin iyulunda mənim Moskvaya rəsmi səfərim oldu, biz çox mühüm sənədlər imzaladıq, yaxşı danışıqlar aparıldı, hərçənd biz danışıqların yekunlarına görə heç də hər şeydən razı qalmadıq, bununla belə, budur, artıq iki il, yaxud daha çox vaxt keçmiş və vəziyyət dəyişmişdir.

Söz yox ki, münasibətlərin inkişaf etməsi üçün hər iki tərəfdən təşəbbüslər, hər bir tərəfdən hərəkət lazımdır. Biz bunu başa düşürük. Bununla yanaşı, siz yəqin razılaşarsınız ki, Rusiya ilə Azərbaycan öz miqyaslarına, sanbalına görə, digər bütün göstəricilərinə görə bərabər ölkələr deyildirlər.

Açığını deyəcəyəm, mənə elə gəlir ki, keçmiş Sovet İttifaqının hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələri barəsində Rusiyanın siyasətində, ola bilsin yanılıram, belə bir anlayış var - bu ölkələr bizimlə olmuşlar, hazırda MDB-dədirlər, biz MDB dövlət başçılarının müşavirələrində vaxtaşırı görüşürük, hərçənd son vaxtlar bu müşavirələr, demək olar, səmərəsiz keçir. Gərək ki, bu da kifayətdir.

Mənə isə elə gəlir ki, bu, əsla kifayət deyildir, çünki keçmiş Sovet İttifaqının digər ölkələri kimi, Azərbaycan da müstəqillik əldə etmişdir. Azərbaycanın müstəqilliyinin tezliklə 8 ili tamam olacaqdır. Bizim bu məsələləri MDB-də vaxtaşırı müzakirə etməyimiz kifayət deyildir.

Bu, mənim ümumi rəyimdir və belə tənqiddən başladığıma görə üzr istəyirəm. Lakin məhz ona görə tənqiddən başlayıram ki, demək istəyirəm - İqor Sergeyeviç, biz Sizin indicə söylədiyiniz fikirlərlə tamamilə razıyıq. Əgər bu fikirlər -Boris Nikolayeviç Yeltsinin məktubunda da ifadə edilibsə onda bəri başdan deyə bilərəm ki, mən onlarla razıyam və biz bütün məsələləri müzakirə etməyə hazırıq, münasibətlərimizi inkişaf etdirməyə hazırıq.

Rusiya ilə Azərbaycan arasında çox məsələlər var və onlar özünün hərtərəfli, səmərəli müzakirəsini tələb edir. Sizin qeyd etdiyiniz kimi, başlıca məsələ Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsidir. Bu məsələnin tarixinə qayıtmayacağam. Mən şəxsən Sizinlə, eləcə də Rusiya Federasiyasının bir çox digər rəhbərləri ilə bu mövzuda danışmışam. Dağlıq Qarabağ üstündə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin dincliklə nizama salınması üçün ATƏT-in 1992-ci ildə yaradılmış Minsk qrupunda Rusiya lap əvvəldən aparıcı ölkədir. Bəli, aparıcı ölkədir.

Əgər ATƏT-in Minsk qrupunun tarixini götürsək, görərik ki, burada əvvəlcə İtaliya, sonra İsveç sədrlik etmişdir. Bütün bu müddət ərzində Rusiya üstün rol oynamışdır. Onlar sədrlik etmişlər, amma deməliyəm ki, elə bir ciddi təsir göstərməmişlər, Rusiya isə üstün rol oynamışdır. Məsələn, Sizin tanıdığınız Kazimirov bu işlə məşğul olurdu, - əlbəttə, özü şəxsən deyil, Rusiya XİN-in, Rusiya rəhbərliyinin direktivi ilə, - Azərbaycana da, Ermənistana da gəlirdi, Dağlıq Qarabağa gedirdi, müxtəlif variantlar, hətta bizi bu məsələnin həllinə yaxınlaşdıran variantlar təklif edirdi. Lakin təəssüflər olsun, bu variantlar öz inkişafını tapmadı, ona görə ki, onlar Azərbaycan üçün kifayət qədər ədalətli deyildi.

Sonra ATƏT-in Budapeşt zirvə görüşündə Rusiya Finlandiya ilə birlikdə həmsədr oldu. Təkrar edirəm, Rusiya bundan əvvəl də aparıcı rol oynayırdı. 1994-cü ilin dekabrından 1996-cı ilin dekabrınadək, yəni ATƏT-in Lissabon zirvə görüşünədək Rusiya Finlandiya ilə birlikdə Minsk qrupunda həmsədrlik etdi. Lakin aydındır ki, Finlandiya bir ölkə olaraq öz vəzifələrini yerinə yetirirdi, biz həmin zaman kəsiyində ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyətində Finlandiyanın rolundan razıyıq. Amma hamıya məlum idi ki, Rusiya üstün rol oynayır.

Biz 1996-cı ilin dekabrında ATƏT-in Lissabonda çağırılmış növbəti zirvə görüşünə yaxınlaşdıq. Deməliyəm ki, həmin vaxtadək bizdə irəliləyiş vardı. Elə Lissabon zirvə görüşündə də bizim çox yaxşı əməkdaşlığımız oldu. Çox yaxşı. Əvvəla, bu gün ədalət naminə Finlandiyanın rolunu qeyd etməliyəm.

Lissabon zirvə görüşü hazırlanarkən Helsinkidə də, sonra Vyanada da onlar bizi münaqişənin həllinə yaxınlaşdıra biləcək təkliflərin hazırlanması ilə çox fəal məşğul olurdular.

Lakin başlıcası budur ki, Lissabonda vəziyyət mürəkkəbləşdikdə, yəni Ermənistan tamamilə qeyri-konstruktiv mövqe tutaraq, məsələnin hətta çox da münasib olmayan həllinə - dövlət başçılarının yekun sənədinin bəndlərindən biri ola biləcək həllinə konsensus vermədikdə də bizim çox fəal təmaslarımız oldu. O vaxt Rusiyanın xarici işlər naziri Yevgeni Maksimoviç Primakov idi, nümayəndə heyətinə Çernomırdin başçılıq edirdi. Mənim Çernomırdinlə də, Primakovla da çox fəal əlaqələrim oldu. Xatirimdədir, biz Yevgeni Maksimoviç Primakovun yanında oturmuşduq, o, Rusiyanın Vyanadakı nümayəndəsi, səfir Uşakovu dəvət etdi, biz onunla müzakirə etdik, razılığa gəldik.

Sonra, bildiyiniz kimi, bu təkliflər keçmədikdə, Azərbaycan Lissabon zirvə görüşünün bütün qərarına veto qoymalı oldu və bu, Lissabon zirvə görüşünün məlum bəyanatının meydana gəlməsinə gətirib çıxardı. Deməliyəm ki, bu bəyanatın hazırlanmasında Rusiya çox fəal iştirak etmişdi, çünki bu da asan bir iş deyildi. Rusiya bu işdə fəal iştirak etmişdi. Bu bəyanat yayıldıqda, Ermənistandan başqa, qalan bütün ölkələr ona səs verdikdə orada bir neçə adam - Amerika Birləşmiş Ştatlarının, Avropa Birliyinin və digər ölkələrin nümayəndələri çıxış etdilər, ancaq Viktor Stepanoviç Çernomırdin daha fəal çıxış etdi. Bütün bunları sadəcə olaraq ona görə xatırladıram ki, o illərdə həyatımın hər bir günü, hər bir saatı bütün bunlardan keçmişdir.

Biz ATƏT-in Lissabon zirvə görüşünün yekunlarından tamamilə olmasa da, hər halda, razı qaldıq. Elə görünürdü ki, ötən üç ildə hər hansı praktiki nəticələrə nail olmaq mümkündür. ATƏT-in bu sənədi Ermənistanda mənfi qarşılandı. Azərbaycanda cəmiyyət onu dəstəklədi, hərçənd müxalifətimiz bizi buna görə onda da tənqid etmişdi, indiyədək də tənqid edir. Hesab edir ki, guya bu, Azərbaycan üçün məğlubiyyətdir. Mən onda deyirdim: aydın deyildir, Lissabon zirvə görüşünün nəticələri ilə, bizim məsələlərimizlə əlaqədar Ermənistanda əslində az qala matəm keçirilir, Azərbaycanda isə cəmiyyət bunu rəğbətlə qarşılamış, bizi dəstəkləmişdir, bizim müxalifət isə bizi çox şiddətli tənqid etmişdir və indiyədək tənqid edir. Ancaq bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Hər halda, hər bir dövlətin işlərinə görə müxalifətdə olanlar və ya olmayanlar deyil, dövlət, hökumət cavabdehdir.

1996-cı ilin dekabrından sonra biz orada qəbul edilənlərin həyata keçirilməsinə çalışdıq. Deməliyəm ki, Lissabon zirvə görüşündən sonra ATƏT-in Minsk qrupunun rəhbərliyi möhkəmləndi. Finlandiya öz müddətindən istifadə etdi və həmsədrliyini dayandırdı. Minsk qrupunda onun yerini Birləşmiş Ştatlar və Fransa tutdular. Yəni, dünyanın üç böyük dövləti Minsk qrupunun həmsədri oldu. Zənnimcə, heç bir münaqişədə belə birlik yoxdur.

Biz çox sevindik ki, Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransa məsələnin nizama salınmasının əsas prinsipləri, yəni, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması, deməli, işğal altındakı ərazilərin azad edilməsi, adamların öz yaşayış yerlərinə qayıtması, Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində yüksək özünüidarə statusu verilməsi və üçüncüsü, Dağlıq Qarabağın bütün əhalisinin - həm ermənilərin, həm da azərbaycanlıların təhlükəsizliyi prinsipləri göstərilmiş sənədialdılar. Biz hesab edirdik ki, bu, Azərbaycanın tərkibində Dağlıq Qarabağın statusu barədə, işğal altındakı ərazilərin azad edilməsi barədə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması barədə razılığa gəlmək üçün yaxşı zəmindir. Amma vaxt ötüb getdi.

1997-ci il. Deyə bilmərəm ki, 1997-ci il bəhrəsiz oldu. 1997-ci ilin iyulunda həmsədrlər bizə məsələnin məcmu halda nizama salınması variantını təklif etdilər. Biz qəbul etdik, hərçənd bu variantla tam razı deyildik. Lakin hesab edirdik ki, Minsk qrupunun bu təkliflərinə irəliləmək üçün zəmin kimi baxmaq olar. Bir, yaxud iki aydan sonra Ermənistan bəyan etdi ki, o, həmin məcmu variantı rədd edir. O rədd edir, bundan sonra Minsk qrupu dərhal, ifadəmə görə üzr istəyirəm, həslədi. Minsk qrupu ikinci variantı - məsələnin mərhələ-mərhələ nizama salınması variantını təklif etdi. Biz yenə də razılaşdıq, halbuki heç də bütün məqamlarla razı deyildik. Amma razılaşdıq ki, bu, işimiz üçün yaxşı zəmindir. Xoşbəxtlikdən, bunu Ermənistanda da dəstəklədilər, hərçənd tamamilə yox. Siz bunu yəqin ki, xatırlayırsınız. Payız bizdə belə bir səpgidə keçdi ki, biz mərhələ-mərhələ variant haqqında təklif əsasında məsələni yəqin həll edə bilərik.

Həmin dövrdə mən Ermənistanın o vaxtkı prezidenti Levon Ter-Petrosyanla beynəlxalq müşavirələrdə görüşürdüm, o deyirdi ki, bəli, onlar prinsipcə razıdırlar, lakin variantı işləyib təkmilləşdirməlidirlər. 1997-ci ilin oktyabrında Strasburqda biz - Ermənistan prezidenti və Azərbaycan prezidenti bu təklifin lehinə birgə bəyanat verdik. Lakin sonra, bildiyiniz kimi, Ermənistanda vəziyyət dəyişdi. Belə çıxır ki, 1997-ci il tamamilə hədər getdi.

Bunun kimin üçünsə, o cümlədən, açığını deyəcəyəm, Ermənistan üçün bəlkə də əhəmiyyəti yoxdur. Axı onların ərazisi zəbt edilməyib, onlarda qaçqınlar yoxdur, belə problemlər yoxdur. Bizim isə ərazimizin 20 faizi işğal edilib, bir milyonadək qaçqın var və onların əksəriyyəti çadırlarda yaşayır. Əlbəttə, biz razılaşa bilməzdik ki, il hədər getsin. Yeni təklif isə yalnız 1998-ci ilin noyabrında meydana gəldi. Bunun obyektiv səbəbləri vardı. Çünki Ermənistan prezidenti istefa verdi, yeni prezident seçkiləri keçirildi, lakin bütün bunlar 1998-ci ilin ortalarınadək başa çatdı. Amma Minsk qrupu passiv mövqe tutdu.

1998-ci ilin noyabrında yeni bir variant - «ümumi dövlət» formulu meydana gəldi. Sözün düzü, biz buna təəccübləndik. İqor Sergeyeviç, mən bunu Sizə Moskvada dedim. Biz təəccübləndik, çünki bu variant heç cür məqbul sayıla bilməz və bunu hər kəs bilir. Heç olmasa, əvvəlcədən məsləhətləşərdilər, qabaqcadan zəmin hazırlayardılar və sairə. Lakin belə etməyib, birdən-birə təklif irəli sürdülər. Özü də, məlumdur ki, bu təklifin müəllifi Rusiyadır. Əvvəla, bu təklifin müəllifinin Rusiya olduğunu bilirdik və bunu Rusiya da gizlətmirdi. İkincisi isə, Amerika və Fransa nümayəndələri dedilər: Bəli, Rusiya təklif etdi, biz də razılaşdıq.

Biz dedik ki, bunu qəbul edə bilmərik. Ona görə ki, «ümumi dövlət» formulunun qəbul edilməsi Dağlıq Qarabağa üstüörtülü şəkildə müstəqillik statusu verilməsi deməkdir. Bizə isə XX əsrin sonunda özünü aldatmaqla məşğul olmaq lazım deyildir - bir növ belə çıxır ki, bəli, bu «ümumi dövlətdir», burada Azərbaycanın ərazi bütövlüyü saxlanılır, amma Azərbaycanın ərazisində daha bir erməni dövləti mövcuddur və o, Azərbaycan dövlətinə qətiyyən tabe olmur, onun tərkibinə daxil deyildir.

Biz bundan imtina etdik. Lakin Ermənistan bu təklifi həvəslə qəbul etdi. Bu, 1998-ci ilin noyabrında olmuşdur. İndi isə tezliklə yenə də noyabr gələcəkdir. Bax, məsələ belədir. Minsk qrupunun işində durğunluq yaranmışdır.

Bilirsiniz, nə təəccüblüdür? Biz Minsk qrupunun təklifini qəbul etdikdə, Ermənistan isə rədd etdikdə Minsk qrupubuna dərhal öz münasibətini bildirir və tədbirlər görürdü. Ermənistan razılaşıb, - yeri gəlmişkən, bu, münaqişənin bütün tarixi ərzində, Minsk qrupunun fəaliyyətinin bütün dövrü ərzində yeganə haldır, - Azərbaycan isə razılaşmadıqda hamı deyir: Bəs nə üçün Azərbaycan bunu qəbul etmir? Sual olunur: Bəs nə üçün bu qüvvələr demirdilər ki, Ermənistan bir təklifi qəbul etmədi, ikincisini, üçüncüsünü qəbul etmədi? Bizi belə bir vəziyyət qarşısında qoymuşlar - bu təklifi qəbul edin, qəbul etmək istəmirsinizsə, bu sizin öz işinizdir.

Buna görə də bunların hamısını mən dünən Amerika Birləşmiş Ştatlarının Minsk qrupundakı yeni nümayəndəsinə açıqca dedim və sizə də açıqca deyirəm ki, biz Minsk qrupunun fəaliyyətindən razı deyilik. Minsk qrupu 1992-ci ildən mövcuddur, amma heç bir nəticə yoxdur, belə çıxır ki, biz yerimizdə sayırıq.

Bu tarixdəndir. Bizim bu təklifi nə üçün qəbul edə bilməməyimizi artıq dedim.

İndi də bizim - Ermənistan prezidentinin və Azərbaycan prezidentinin - bilavasitə görüşlərimiz haqqında. Bəli, apreldə, biz - Prezident Koçaryan və mən Vaşinqtonda olarkən orada görüşdük. Bundan əvvəl biz Moskvada iki dəfə görüşüb, sizin vasitəçiliyinizlə söhbət etmişdik. Orada da görüşdük, danışdıq.

Şəxsən mən hər bir görüş zamanı məsələnin nizama salınması üçün hansısa imkanlar axtarıram. Təbii ki, Ermənistan tərəfi də axtarır. Lakin hər halda, yenə də biz bərabər vəziyyətdə deyilik. Ermənistan öz şərtlərini Minsk qrupuna da, bizə də diktə edir. Biz isə təcavüzə məruz qalan, ərazisi işğal edilən, vətəndaşları ağır vəziyyətə düşən ölkə olaraq, bununla sanki razılaşmalıyıq. Biz isə razılaşa bilmərik. Buna görə də biz danışdıq və Prezident Koçaryan da, mən də sanki hiss etdik ki, bu məsələnin nizama salınmasını istəyirik. Biz bir neçə məsələni müzakirə etdik və bir daha görüşmək barədə razılığa gəldik. Bir daha görüşdük.

Deyə bilmərəm ki, bu görüşlər faydasızdır. Yox, deyə bilmərəm. Onları faydalı hesab edirəm və bu fikir dəyəm ki, lazım gələrsə, belə görüşlər gələcəkdə də keçirilə bilər və keçirilməlidir. Çünki hər halda onlar bir-birimizin geniş niyyətlərini öyrənməyə, müəyyən etimad hissi yaratmağa böyük imkan verir. Bu görüşlər faydalıdır. Mən onları çox mühüm hesab edirəm.

Amma biz hansısa mühüm bir qərara gələ bilmədik. Gələ bilmədik. Buna görə də Cenevrədə axırıncı dəfə razılığa gəldik ki, gərək xarici işlər nazirlərimiz görüşsünlər və məsələləri müzakirə etsinlər.

Əlbəttə, bu görüşlərin nəticəsi də var. Bu nəticə ondan ibarətdir ki, əvvəla, biz bir daha və çox qəti şəkildə bəyan etdik ki, atəşkəs rejimini saxlayırıq, məsələ dincliklə nizama salınanadək pozulmayacaqdır. Bunun üçün biz həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın müdafiə nazirlərinə tapşırdıq ki, atəşkəs rejiminin pozulmasına gətirib çıxara biləcək müxtəlif atışmalara yol verməmək üçün sərhəd xəttində görüşsünlər, məsələləri müzakirə etsinlər. Mənim tapşırığımla Azərbaycanın müdafiə naziri Ermənistan naziri ilə Həştərxanda görüşdü və onlar yaxın vaxtlarda sərhəddə görüşmək barədə razılığa gəldilər. Müdafiə nazirimiz bu gün mənə məlumat verdi ki, o, bir neçə gün əvvəl olmuş hadisə ilə əlaqədar Ermənistanın müdafiə naziri ilə telefonla iki dəfə danışmışdır.

Yəni, biz belə əlaqə yaratdıq və mən bunu iki prezidentin bilavasitə görüşünün nəticəsi sayıram. Təkrar edirəm, biz xarici işlər nazirlərinə göstəriş verdik ki, görüşsünlər, daha nə kimi işlər görə biləcəyimizi bir daha müzakirə etsinlər.

Amma bu, əvvəldən də, indi də Minsk qrupunu heç cür əvəz edə bilməz. Minsk qrupu çox böyük səlahiyyətə, dünyanın iri ölkələrinin üzv olduğu böyük tərkibə malikdir, bu məsələ ilə 1992-ci ildən məşğul olur. İndi birdən iki prezident iki dəfə görüşür və məlum olur ki, Minsk qrupu ya lazım deyildir, ya varlığına son qoymuşdur, ya da nəsə gözləyir.

Buna görə də mən dünən açıq dedim, bu gün də açıq deyirəm, Minsk qrupunun fəaliyyətindən, onun təşəbbüsündən, «ümumi dövlət» formulundan narazı olduğumu bildirirəm, bu isə Rusiyanın təşəbbüsü idi. Bununla yanaşı, hesab edirəm ki, biz Minsk qrupunun fəaliyyətini gücləndirmək, əlaqələrimizi, danışıqlarımızı fəallaşdırmaq və məruz qaldığımız bütün çətinliklərə baxmayaraq, çadırlarda yaşayan qaçqınların çox ağır vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, işi məsələnin dincliklə nizama salınmasına doğru aparmaq imkanına malikik. Dünyanın heç bir yerində, hətta Afrikada da qaçqınlar çadırlarda yaşamırlar, özü də altı-yeddi il. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, biz məsələnin dincliklə nizama salınması mövqeyində dururuq.

Bizim görüşlərimiz - Ermənistan prezidentinin və Azərbaycan prezidentinin görüşləri zamanı o da, mən də maraq doğurmuş belə bir bəyanat verdik ki, məsələnin həlli yolunu tapmaq üçün kompromislər gərəkdir. Mən bunu bu gün də bəyan edirəm. Çünki mühafizəkar mövqelərdə, nə bilim, daha nə kimi mövqelərdə, - onları heç dilə gətirmək də istəmirəm, -durmaq daha kömək etmir. Amma kompromislər hər iki tərəfdən olmalıdır. Birtərəfli kompromis ola bilməz. Bununla Prezident Koçaryan da razılaşdı. Ona görə də mən bu mövqelərdə dururam. Biz kompromislərə getməyə hazırıq, hərçənd təkcə bir «kompromislər» sözü Azərbaycanda çox böyük narazılığa səbəb oldu və sairə.

Mən bu bəyanatdan narazı olan adamların hisslərini başa düşürəm. Ona görə ki, münaqişə 12 ildir davam edir və indi kompromisə getmək lazımdır, halbuki haqq-ədalət Azərbaycanın tərəfindədir, çünki məhz Azərbaycan təcavüzə məruz qalmışdır, onun ərazisi işğal edilmişdir. Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağ əslində artıq səkkiz ildir Ermənistana birləşdirilmişdir və onun nəzarəti altındadır. Orada qanunsuz hökumət, respublika yaradılmışdır və sairə. Ona görə də mənim belə bir bəyanatımdan adamların narazı olmasına əsas var ki, biz kompromislərə getməliyik. Çünki kimsə demişdir ki, bizdə kompromislərin həddi artıq tükənmişdir. Amma hesab edirəm ki, biz kompromislərə getməliyik. Ancaq onlar hər iki tərəfdən olmalıdır.

Təkrar edirəm, mən bütün imkanlardan istifadə olunmasına tərəfdaram. Lakin hər şeydən əvvəl Minsk qrupunun fəaliyyətinin gücləndirilməsinin tərəfdarıyam. Əslində isə əsasən həmsədrlər fəaliyyət göstərirlər. Üç ölkə - Rusiya, Birləşmiş Ştatlar və Fransa fəaliyyət göstərir. Əlbəttə, mən digər imkanlardan da, gələcəkdə lazım olarsa, Ermənistan prezidenti ilə Azərbaycan prezidenti arasında bilavasitə əlaqələrdən də istifadə edilməsinə tərəfdaram.

Münaqişənin nizama salınmasını çətinləşdirən bir məsələ -Rusiyanın Ermənistanla birtərəfli, daha imtiyazlı əlaqələri məsələsindən də yan keçə bilmərəm. Mən bunu bir neçə dəfə demişəm və inciməyin, bu barədə yenə də deyəcəyəm.

Azərbaycan hər halda müstəqil dövlətdir. Əgər Azərbaycan prezidenti MDB-nin iclasında və ya daha haradasa bəyanat verirsə, bu o deməkdir ki, gərək Rusiya rəhbərliyi biganə qalmasın, heç olmasa diqqətlə yanaşsın.

Hələ 1993-cü ilin dekabrında, biz MDB-yə yenicə daxil olan vaxtlarda Daşkənddə dövlət başçılarının görüşündə bəyan etdim ki, aydın deyildir, MDB-nin iki üzvü - Azərbaycanla Ermənistan hərbi münaqişə vəziyyətində olduğu halda bu birlik necə mövcud ola bilər. Bütün dövlət başçılarına təqdim edilmiş mənim bu rəsmi, yazılı bəyanatıma qətiyyən münasibət göstərilmədi. Mən bu bəyanatı sonralar bir neçə dəfə təkrar etdim və hər dəfə də Rusiya rəhbərliyinə müraciət etdim ki, çünki bu, MDB-dir və artıq burada nə Amerika var, nə Fransa, nə də bir başqası. Məlumdur ki, MDB-də biz özümüzük, aparıcı rolunu da Rusiyaya könüllü surətdə özümüz vermişik və düzgün etmişik.

Biz MDB-nin iclaslarında hər dəfə görüşərkən, - siz stenoqramı götürüb oxuya bilərsiniz, - mən bu məsələni qaldırıram. Amma heç bir reaksiya verilmir. Buna o da əlavə olunmuşdur ki, 1997-ci ilin əvvəllərində Rusiyanın özü, onun Dövlət Duması, prezidentin nəzarət aparatı yoxlamanın nəticələrinə əsasən elan etdilər ki, son üç ildə Rusiyanın hərbi idarəsi Ermənistana bir milyard dollarlıq silah, döyüş sursatı, hərbi texnika vermişdir. Bu hay-küy Rusiyanın özündə, bizdə, Azərbaycanda çox böyük narahatlıq və narazılıq doğurmuşdur.

Biz bu işlə məşğul olduq. Xatirimdədir, 1997-ci ilin aprelində MDB-nin iclası keçirildi. Bunadək mən Boris Nikolayeviçə şəxsən müraciət etmişdim. Mən ona birinci dəfə, habelə apreldə MDB-nin iclasında müraciət edərkən o, çox düzgün mövqe tutdu və hətta dedi ki, bu faktı onun, prezidentin nəzarət qrupu aşkara çıxarmışdır. O həmçinin dedi ki, biz bu işi mütləq araşdıracağıq, tədbirlər görəcəyik. Biz bu silahın qaytarılması məsələsini qaldırdıq. Kimləri cəzalandıracaqlar, kimləri həbs edəcəklər - bunun bizim üçün böyük əhəmiyyəti yoxdur.

Lakin 1997-ci ilin yayında mən Moskvada rəsmi səfərdə olarkən artıq Rusiya rəhbərliyində əhval-ruhiyyə dəyişmişdi. Başladılar bizə deməyə ki, bilirsinizmi, 1992-ci ildə Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Sovet İttifaqının silahları bölüşdürülərkən Azərbaycana Ermənistandan daha çox silah düşmüşdür. Sözün düzü, belə bəyanat məni təəccübləndirdi. Meydana çıxmış məsələni həll etməkdənsə, bizi başdan edirlər və belə çıxır ki, siz bu silahları Ermənistanın kəsirini doldurmaqdan ötrü vermisiniz. Belə isə, onda nə üçün bunu qeyri-leqal, qeyri-qanuni yolla edirdiniz?

Yeri gəlmişkən, sonralar mən bu məsələ ilə əlaqədar araşdırma apardım. 1992-ci ilin mayında Daşkənddə Azərbaycanı silah sarıdan sadəcə olaraq aldatdılar. Bəli, aldatdılar. Mən keçmişdə Azərbaycana rəhbərlik etmişəm, burada nə qədər silah, nə qədər sursat anbarı, tank, təyyarə olduğunu bilirəm. Axırda isə belə oldu ki, orada bütün Cənubi Qafqaz ölkələrinə eyni miqdarda silah verilməsi haqqında qərar qəbul etdilər. Azərbaycan ərazisinə görə, əhalisinə görə Ermənistandan iki dəfədən də böyük olduğu halda, Ermənistana və Azərbaycana eyni miqdarda silah verilməsi necə ola bilər? Bu, necə ola bilər? Belə də etdilər. Bilirsinizmi nəyə görə? Ona görə ki, Azərbaycanın arxasında heç kim durmurdu. 1992-ci ilin mayında Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi, hakimiyyətsizlik idi. Odur ki, MDB-nin üzvü olan ölkələrin dövlət başçılarının Daşkənd görüşündə Azərbaycandan, - məncə, heç kim yox idi, yoxsa artıq vardı, - ola bilsin, hansısa təsadüfi adamlar, o cümlədən sabiq müdafiə naziri Qazıyev iştirak etmişdi ki, o da Azərbaycanın mənafelərinə həmişə xəyanət edirdi və bununla da razılaşırdılar.

Yəni, bu iş üçün indi kimisə ittiham etmək istəmirəm. Bəlkə Azərbaycanın özü də təqsirkardır - o vaxt öz haqqını müdafiə edə bilmədi. Bununla belə, hər halda, ədalətsizlik olmuşdu. Belə bir ədalətsizlik olduğu təqdirdə 1997-ci ilin iyulunda bizə bəyan etdilər ki, bilirsinizmi nə var, gəlin, komissiya yaradaq, araşdıraq. Nəyi araşdıraq? Azərbaycanda nə qədər silah qalib, Ermənistanda nə qədər. Əlbəttə, bu, məndə çox böyük gülüşə səbəb oldu. Bu, ciddi deyildir.

Sonra mən İdarələrarası Komissiya yaradılmasına razılıq verməli oldum. Əgər Rusiya Azərbaycanda nə qədər və Ermənistanda nə qədər silah qaldığını həqiqətən aydınlaşdırmaq istəyirsə, onda qoy aydınlaşdırsın, bu nəticələr Azərbaycanın xeyrinə olacaqdır. Lakin başlıca məsələ Ermənistana bir milyard dollarlıq silah verilməsini araşdırmaqdan ibarətdir.

Sonra bu komissiyanın işini süründürdülər. Biz dərhal hökumət sədrinin birinci müavinini bu komissiyanın həmsədri təyin etdik. Rusiyadan Serov təyin olundu. Ermənistan həmsədr təyin etməkdən boyun qaçırdı. Birinci görüşə Ermənistandan hansısa dördüncü dərəcəli adam gəldi və ümumiyyətlə, o, komissiyaya məhəl qoymadı. Biz çox çalışdıq ki, Rusiya rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə yaradılmış bu komissiya işləsin, amma o işləmədi ki, işləmədi. İşləsəydi bu bizim xeyrimizə olardı, çünki bu komissiya faktları Azərbaycanın xeyrinə aşkara çıxarardı, Ermənistana silahların qanunsuz göndərildiyi faktnı aşkara çıxarardı. Lakin iki ildən çox keçib, nəticələr isə yoxdur.

Məsələni çətinləşdirən daha bir məsələ barədə. Bu, ondan ibarətdir ki, Rusiya Ermənistanda hərbi bazalara malikdir, Ermənistanı yeni növ silahlarla gücləndirir.

Ola bilsin, bizim anlayışımız belədir, Rusiya tərəfinin anlayışı isə başqa cürdür. Amma hesab edirəm ki, bizim anlayışımız «necə ola bilər» və ya «necə ola bilməz» prinsipinə əsaslanır. Orada isə, məncə, söhbət subyektivlikdən gedir. Niyə? Ona görə ki, Ermənistanla Azərbaycan hər halda münaqişədədir. Rusiya isə Ermənistanda hərbi bazaya malikdir. Münaqişə edən tərəflərdən biri - Ermənistan özündə Rusiyanın hərbi bazasına malik olduğu, silah aldığı, münaqişənin ikinci tərəfinin - Azərbaycanın isə heç nəyi olmadığı halda münaqişəni necə həll etmək olar? Bununla demək istəmirəm ki, Azərbaycan da öz ərazisində Rusiyanın hərbi bazasına malik olmalıdır. Bununla demək istəyirəm ki, Ermənistanda hərbi baza Rusiyanın nəyinə gərəkdir? Mən buna cavab aldım, dedilər ki, bu, Azərbaycana qarşı deyil, NATO-ya qarşıdır və sairə. Bununla razılaşmaq da olar, razılaşmamaq da.

Başa düşürəm, Rusiyanın Ermənistanda hərbi bazaları Azərbaycana qarşı yerləşdirdiyini düşünmək gülünc olardı. Biz belə düşünmürük. Rusiya elə böyük ölkədir ki, Azərbaycana bir şey etmək istəsə, onu tamam başqa yolla edər. Amma faktın özü danışıqlar prosesini çətinləşdirir.

Mən bütün bunları açıqca şərh etdim, onu əsas tutdum ki, məsələlərin həlli üçün açıqlıq həmişə yaxşı zəmindir. Əgər nəyisə, indi deyildiyi kimi, pərdələməyə və ya bu gün diplomatik dillə danışmağa cəhd göstərilərsə bu, zənnimcə, bir nəticə verməz. Mən açıq danışdım.

Əlbəttə, bizim anlayışımız bir cür, Rusiyanın anlayışı başqa cür ola bilər. Başlıcası, münaqişəni nizama salmaq lazımdır. Budur, İqor Sergeyeviç, görüşün əvvəlində dediyiniz bu sözlərə qayıdıram ki, Cənubi Qafqazda sülh və sabitlik təkcə Rusiya üçün deyil, başqa ölkələr üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir.

Lakin bu sülhün olması üçün, Qafqazda və Cənubi Qafqazda sülhün olması üçün bu məsələləri həll etmək lazımdır. Mənə elə gəlir ki, Rusiya bu məsələlərin həllinin zəruriliyini bir neçə il əvvəl olduğundan indi daha yaxşı başa düşür. Belə ki, vəziyyət mürəkkəbləşdikcə onu daha yaxşı başa düşürsən.

İndi mən sadəcə olaraq ümid edirəm ki, yeni mərhələ başlayır. Buna görə də bu münaqişənin tarixini və mülahizələrimizi belə açıq və bəlkə də çox ətraflı şərh etdim.

Yeni mərhələ başlayır. Bu mərhələ elə olmalıdır ki, münaqişə həm Ermənistanın, həm də Azərbaycanın mənafeləri nəzərə alınaraq nizama salınsın. Hər hansı münaqişə həll edilərkən və ya hər hansı ölkə həm bir, həm də digər ölkə ilə yaxşı münasibətlər saxlamaq istədikdə, münasibət bərabər olmalıdır. Bilirsinizmi, biz hiss edirik ki, Rusiyanın Azərbaycana və Ermənistana münasibəti eyni deyildir. Bu, hər şeydən görünür. Münasibət bərabər deyildir. Bəlkə də Rusiyada kimsə deyəcək ki, buna Azərbaycanın özü təqsirkardır. Ola bilsin ki, Azərbaycan nədəsə təqsirkardır. Amma hər şeydə yox. Lakin böyük olan kəs, - mən böyük dedikdə onu nəzərdə tuturam ki, Rusiya böyük ölkədir, geniş imkanlara malikdir, - nizamasalma funksiyasını, yəni Ermənistanla Azərbaycanı barışdırmağı öz öhdəsinə götürmüşdür, bu barışıq isə bizim üçün də, Ermənistan üçün də, Rusiya üçün də çox gərəklidir. Bir halda ki, Rusiya barışdırmaq funksiyasını öz öhdəsinə götürmüşdür, deməli, bu tərəfə də, o tərəfə də eyni münasibət göstərməlidir. Münasibətlərdəki fərq isə həmişə prosesin ləngiməsinə səbəb olur.

Təkrar edirəm, ümidvaram ki, belə açıq söhbət şəraitində biz bundan sonra məsələlərimizi daha uğurla həll edə biləcəyik.

İqor İvanov: Çox hörmətli Heydər Əliyeviç, çox sağ olun. Hər şeydən əvvəl, Sizə məhz açıq söhbətə görə təşəkkür etmək istəyirəm. Sizin dediklərinizin hamısı barədə Rusiya Prezidenti Boris Nikolayeviç Yeltsinə, Baş nazirə çox ətraflı məlumat verəcəyəm, çünki bütün bunlar bizim üçün, gələcək işimiz üçün çox faydalıdır.

Hər şeydən əvvəl açıq deyəcəyəm ki, əlbəttə, biz də MDB-də indiki vəziyyətdən razı deyilik. Bu, MDB iştirakçılarının işidir. İndi biz islahatlar yolu ilə gedirik, müəyyən iş görülmüşdür və əlbəttə, qarşıda hələ çox şey müəyyən edilməlidir - əməkdaşlıq sahələri, MDB-nin yenidən təşkilinin formatı və gələcək yolları müəyyən edilməlidir. Burada işimiz birdir.

Yadınızdadır, Kremldə axırıncı iclaslardan birində Boris Nikolayeviç demişdir: Mən daha böyük qardaş deyiləm, gəlin, bundan sonra inteqrasiya yolu ilə birlikdə gedək. Axı bu sözlər dövlətlərin suverenliyinə, müstəqilliyinə hörmət münasibəti bəslənildiyini nəzərə çarpdırmaq üçün xüsusi olaraq deyilmişdi.

Əlbəttə, çox şeyi sıfırdan başlamaq lazım gəlir. Görünür, əsasən psixoloji baxımdan dərk etmək asan deyildi ki, indi sən suveren, müstəqil dövlətlərlə iş görürsən. Digər bütün ölkələr kimi, Azərbaycan da, Ermənistan da, Gürcüstan da, başqa dövlətlər də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üzvləridir və onlarla da bu cür münasibətlər qurmaq və saxlamaq lazımdır.

Elə görünə bilərdi ki, sadəcə olaraq, hamı birlikdə yaşayırdı, sonra dağıldılar, indi isə gəlin, münasibətləri sahmanlayaq. Halbuki ikitərəfli münasibətlərdə hər şey heç də belə sadə deyildir. Axı, onlar boş yerdə qurulmur. Biz ikitərəfli münasibətlərin müqavilə-hüquqi əsasını qoymağa, idarələrin, təşkilatların, müəssisələrin xətti ilə bu münasibətlər üçün vərdişlər işləyib hazırlamağa başladıq. Əgər bütün bu münasibətlər bizdə, məsələn, Avropa dövlətləri on illər ərzində təşəkkül tapmışdısa, burada sıfırdan başlamaq lazım gəlmişdir. Özü də, sanki asan idi. Amma həyat göstərdi ki, bütün bunlar xeyli çətindir. Buna görə də biz nə etmək və hansı istiqamətdə getmək lazım olduğunun dərk edilməsinə bu gün, zənnimcə, yenicə yaxınlaşmağa başlayırıq.

Əgər bizdə Qafqaza kifayət qədər diqqət olmadığını düşünürsünüzsə, əlbəttə, biz bunu çox ciddi qəbul edirik. Çünki hansı münaqişələrin bizim üçün daha mühüm olduğunu söyləmək, əlbəttə, çətindir. Bütün münaqişələr mühümdür. Rusiya təxminən 9 münaqişənin nizama salınmasında sülhyaradıcı ölkə kimi birbaşa, qalanlarında isə BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü kimi iştirak edir və s.

Şübhə yoxdur ki, MDB məkanındakı münaqişələr bizim üçün xüsusilə mühümdür və xüsusilə ağrılı-acılıdır və onların həlli mənafelərimizə uyğundur. Qafqazda isə bir çox əlavə səbəblərə görə xüsusilə uyğundur. Görünür, Sizinlə razılaşmalıyam ki, daha böyük diqqət yetirmək lazım idi, münaqişələrin nizama salınması yollarının axtarışında daha fəal olmaq gərəkdir.

Açıq demək istəyirəm ki, mən üç Cənubi Qafqaz ölkəsinə səfər ərəfəsində prezidentlə söhbət etdim və nəzərə çarpdırmaq istəyirəm ki, biz bütün Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə bərabər, eyni cür inkişaf etmiş yüksək münasibətlərə malik olmaq istəyirik. Bizdə prioritetlər yoxdur - birinci, ikinci, üçüncü. Biz Azərbaycanla da, Ermənistanla da, Gürcüstanla da ən yaxşı münasibətlərə malik olmaq istəyirik. Gözəl başa düşürük ki, sabitlikdən, əsl uzunmüddətli maraqlardan ancaq belə danışmaq olar.

O ki qaldı Minsk qrupunun fəaliyyətinə, müəyyən durğunluğun nə üçün yarandığından zənnimcə, indi danışmağa lüzum yoxdur. Bəlkə də sənədlərin hazırlanmasında kifayət qədər fəallıq olmamışdır. Siz «ümumi dövlət» termininə öz münasibətinizi bildirdikdən sonra biz onu geri götürdük. Biz tərəflərdən birinə məqbul olmayan təklifi ona zorla qəbul etdirə bilmərik. Odur ki, indi Minsk qrupunun terminologiyasında «ümumi dövlət» termini yoxdur, onu arxivə göndərmək olar.

Sonrakı işimiz taktiki mülahizələrə görə bəlkə də çox fəal olmamışdır. Açığını deyəcəyəm, çünki biz siqnallar almışdıq ki, indi, prezidentlərin birbaşa dialoqa girdiyi vaxtda, - bu, apreldə olmuşdur, - əlavə fikir ayrılıqları yaranmasın deyə, Minsk qrupuna özünün hər hansı təklifləri ilə fəal çıxış etmək bəlkə də lazım deyildir. İndi fəal dialoq gedir və impulslar olacaqdır. Siz bu impulsları öz gələcək işinizdə nəzərə alacaqsınız.

Biz işləmişik, müəyyən əlavə qənaətlərimiz var. Mən tamamilə razıyam ki, onlar birtərəfli ola bilməz. Əgər sizdə şübhə varsa ki, biz bəlkə də bir tərəfin mənafelərini daha çox nəzərə alırıq və kifayət qədər obyektiv deyilik, onda bunu eşitmək bizə, əlbəttə, o qədər də xoş deyildir. Biz bunu öz işimizdə nəzərə alacağıq, bunun praktikada konkret olaraq nədə təzahür etdiyini bir daha araşdıracağıq ki, belə şey olmasın. Sizə açığını deyəcəyəm, bizdə münaqişəni tərəflərdən birinin xeyrinə həll etmək istəyi qətiyyən yoxdur. Biz gözəl başa düşürük ki, belə nizamasalma uzunmüddətli olmur.

Buna görə də indi Sizin tapşırığınızı qəbul edərək, - sabah Yerevanda mən bu barədə də danışacağam, - biz Rusiyanın da, ümumən Minsk qrupunun da fəaliyyətini, əlbəttə, gücləndirəcəyik. Bir daha deyirəm, bizim bütöv bir sıra qənaətlərimiz var və onları təkliflər kimi rəsmən irəli sürməzdən əvvəl, xarici işlər nazirlərinin xətti ilə işgüzar səviyyədə məsləhətləşəcəyik ki, «ümumi dövlət» haqqında sənəd təqdim edərkən yaranmış vəziyyətə düşməyək. Bu, bəd niyyətlə edilməmişdi. Bu, elə bir formul tapmaq cəhdi idi ki, o, həmin vaxt görüldüyü kimi, qane edə bilərdi. Bir halda ki, qane etmədi, biz ondan imtina etdik. İndi biz onun üzərində daha işləmirik və əvvəllər müzakirə olunmuş bütün variantları nəzərə alaraq müəyyən işgüzar qeydlər hazırlayırıq. Sizin söylədiyiniz mülahizələri nəzərə alaraq biz bu qeydləri tərəflərlə fəal müzakirə etməyə başlayacağıq. Əlbəttə, Minsk qrupu çərçivəsində və tərəflərlə.

İndi də, Sizin dediyiniz kimi, Ermənistanla hərbi əməkdaşlıq barəsində. Həmin məsələni mən də qaldırdım. Bu mövzunun Sizin üçün də, region üçün də nə dərəcədə mühüm mövzu olduğunu biz gözəl başa düşürük. Üçtərəfli komissiya da üç prezident tərəfindən məhz buna görə yaradılmışdı. Təəssüf ki, bu komissiya bizim istədiyimiz qədər fəal işləmir. İndi biz növbəti iclası yaxın vaxtlarda keçirməyi nəzərdə tuturuq. Bizdə hərbi prokurorluğun bu məsələ ilə apardığı təhqiqat başa çatmayıbdır. Əlbəttə, belə mühüm məsələlərdə aydınlıq olmalıdır. Buna görə də bir daha təkrar edirəm ki, Sizin mülahizələriniz haqqında prezidentə məlumat verəcəyəm.

Hərbi bazamız məsələsi barədə. Bu baza münaqişənin nə gedişində, nə də ondan sonra meydana gəlməmişdir. O, əvvəllər olmuş hərbi əməkdaşlığm bir növ davamıdır. Bizə həmişə deyirlər: Qorxu haradandır? Bilməmişdik - qorxu, demə, cənub cinahındanmış. Axı belə şey yoxdur. Axı NATO bəyan edir ki, Rusiya düşmən deyildir. Lakin təəssüf ki, Balkan yarımadasındakı bütün son hadisələr də, NATO-nun Vaşinqtonda qəbul olunmuş konsepsiyası da, bir çox digər hadisələr də, NATO-nun davam etməkdə olan genişlənməsi də, Kosovo eksperimentini nəinki NATO-nun məsuliyyət zonalarından kənarda, həm də Avropanın hüdudlarından kənarda yaymağa hazır olmaq barədə NATO-nun iddiaları da, - yeri gəlmişkən, bu, bəzi NATO ölkələrinin rəhbərləri tərəfindən rəsmən açıqlanmışdır, - bütün bunlar bizi narahat etməyə bilməz. Biz sadəlövh seyrçi ola bilmərik.

Əlbəttə, mən Sizin belə bir nöqteyi-nəzərinizə tamamilə şərikəm ki, baza heç bir vəchlə Azərbaycana qarşı yönəldilməmişdir. Baza kollektiv təhlükəsizük haqqında müqaviləyə daxil olan dövlətlərin təhlükəsizliyinin, o cümlədən də hava hücumundan müdafiə sahəsində təhlükəsizliyinin vahid sisteminə daxildir. Lakin Sizdə belə narahatlıq hər halda varsa, - bu narahatlıq var, - deməli, onu aradan qaldırmaq üçün hərbçilərimiz arasında daha fəal əlaqələr olmalıdır. Həştərxanda müdafiə nazirlərimiz görüşüb razılığa gəldilər. Hər halda, bizim müdafiə naziri Sergeyev prezidentdən tapşırıq almışdır ki, bu məsələləri müzakirə etmək, narahatlığı aradan qaldırmaq üçün Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi ilə hərbi xətt üzrə əlaqələri gücləndirsin. Sizin öz açıq söhbətinizlə yaratdığmız şərait bütün səviyyələrdə olmalıdır.

Deməliyəm ki, həmkarım, Azərbaycanın xarici işlər naziri ilə biz bütün məsələləri məhz bu cür müzakirə etdik. Buna görə də yaxşı şəxsi münasibətlərimiz var. Biz ən mürəkkəb məsələləri bu münasibətlər vasitəsilə müzakirə edir, cavablar tapmağa çalışırıq. Çox vacibdir ki, bu, bütün səviyyələrdə olsun, məhz şərait başqa cür olsun.

Bir daha demək istəyirəm ki, Sizin bugünkü söhbətiniz bu gün şərh etdiyiniz problemlərin kəskinliyi baxımından, onları təqdim etdiyiniz forma baxımından bizim üçün çox vacibdir. Bu, qərarlar axtarışında bizim üçün məhz indikatordur. Biz gözəl başa düşürük ki, bu problemləri həll etmək lazımdır. Özü də onları biz, bu gün bu prosesdə iştirak edən şəxslər həll etməlidir, onları təxirə salmaq, sonraya keçirmək olmaz. Çünki təcrübə göstərir ki, münaqişələr nə qədər çox uzanırsa, bir o qədər çətinləşir, yeni problemlər qalaq-qalaq yığılır və sonra onları həll etmək ağırlaşır. Buna görə də indi biz işi Minsk qrupunun xətti ilə canlandırırıq, Rusiya olaraq öz işimizi də canlandırırıq. Sizi əmin etmək istəyirəm ki, Qafqaza, Qafqaz ölkələri ilə münasibətlərimizə diqqət çox ciddi olacaqdır. Bu, prezidentin göstərişidir, bu, Baş nazirin göstərişidir. Odur ki, biz bu istiqamətdə çox fəal işləyəcəyik.

Heydər Əliyeviç, görüşə görə, başlıcası isə, bir daha deyəcəyəm, öz fikirlərinizi açıq ifadə etdiyinizə görə çox sağ olun. Zənnimcə, mövcud problemlərin həlli yollarını ancaq bu cür açıq söhbət vasitəsilə tapmaq olar.

Heydər Əliyev: Sağ olun.

© aliyev-heritage.org