Дарагія суайчыннікі! Паважаныя дамы і спадары!

Гэтыя дні - дні смутку азербайджанскага народа. Мы адзначаем 10-ю гадавіну крывавай студзеньскай трагедыі. Сёння я яшчэ раз схіляю галаву перад памяццю загінуўшых у тую страшную ноч у імя Радзімы, у імя волі, у імя незалежнасці.

20 студзеня 1990 года - самы трагічны дзень у гісторыі Азербайджана. Але разам з тым у тую ноч, у той дзень азербайджанскі народ прадэманстраваў усяму свету свая гераічнасць, адвагу і самаадданасць. Таму ў гэты дзень мы заўсёды смуткуем. Але ў той жа час мы адчуваем велізарны гонар за тое, што наш народ - гераічны народ, нясхільны народ, непахісны народ.

У гісторыі азербайджанскага народа, у прыватнасці, у XX стагоддзі было нямала трагічных падзей: расправы, учыненыя ў 1918 годзе армянамі над азербайджанскім народам, генацыд. Здзейсненыя супраць народа, нацыі пасля ўсталявання савецкай улады ў Азербайджане рэпрэсіі, тэроры. Масавыя рэпрэсіі супраць нашага народа ў 1937-1938 гадах. Узнікненне ў 1988 годзе нагорна-карабахского канфлікту ў мэтах здзяйснення ваеннай агрэсіі супраць Азербайджана і гібель нашых сыноў.

Аднак, нароўні з усім гэтым, самым вялікім ударам, нанесеным азербайджанскаму народу, самай вялікай агрэсіяй, тэрорам стала трагедыя 20 студзеня 1990 года. Пералічаныя мною трагічныя падзеі, усе трагічныя падзеі, пра якія, магчыма, я цяпер не памятаю, былі накіраваны супраць пэўных асоб, груп, да прыкладу, учынены армянамі ў 1918 годзе генацыд, армяна-азербайджанскія адносіны мелі на мэце захапіць землі азербайджанцаў, знішчыць азербайджанцаў. Аднак студзеньскія падзеі; студзеньская трагедыя адрозніваюцца ад усіх гэтых трагедый, гэтых бед тым, што ў гэту ноч савецкая дзяржава, пад уладай якой мы знаходзіліся на працягу шматлікіх гадоў, савецкая ўлада і азербайджанская камуністычная ўлада здзейснілі масавую агрэсію супраць азербайджанскага народа. Гэта значыць, агрэсія, учыненая дзяржавай, урадам, уладай супраць свайго народа, натуральна, - самая страшная, самая трагічная і адрозніваецца з палітычнага пункту гледжання ад усіх астатніх.

Азірнуўшыся на гісторыю, можна сказаць, што ў СССР з моманту ўсталявання савецкай улады і да студзеньскіх падзей з боку савецкай улады ніколі і нідзе не было здзейснена падобнай ваеннай агрэсіі супраць свайго народа, сваіх грамадзян. Супраць ніводнага народа. Не было здзейснена супраць ніякай рэспублікі, ніякай нацыі. Гэта было здзейснена супраць нас, супраць азербайджанскага народа. Гэта была агрэсія, тэрор ня толькі кіраўніцтва СССР, але савецкай дзяржавы разам з азербайджанскай уладай, якія складалі ў той час адзінства і спрабавалі раздушыць, зламаць свой народ.

Пасля другой сусветнай вайны ўрад СССР здзяйсняў агрэсію супраць шэрагу краін. У 1956 годзе савецкія войскі былі ўведзены ў Венгрыю таму, што венгерскі народ ня быў згодзен з савецкай ідэалогіяй, жадаў ісці сваім шляхам і, каб звярнуць іх з гэтага шляху, раздушыць, савецкія войскі былі ўведзены ў Венгрыю, і пралілося шмат крыві. Народ панёс ахвяры. Савецкая ідэалогія ўмацавала там сваю ўладу.

У 1968 годзе працэсы, якія адбываліся ў Чэхаславакіі, прывялі да небяспекі выйсця яе з радоў сацыялістычных краін. І тады ўрад СССР увёў войскі ў Чэхаславакію і прадухіліў рух там, умацаваў сваю ўладу.

У 1979 годзе СССР увёў вялікія вайсковыя часткі ў Афганістан з мэтай аказання дапамогі сілам, якія жадалі стварыць урад на аснове савецкай ідэалогіі, пралілася кроў.

Навошта я ўспамінаю пра гэта? Таму, што ва ўсіх гэтых выпадках савецкая ўлада, савецкая дзяржава здзяйсняла падобную агрэсію з мэтай усталявання, умацавання сваёй улады.

Але азербайджанскі народ ужо больш 70 гадоў жыў у складзе гэтай дзяржавы, мы былі грамадзянамі гэтай краіны, знаходзіліся пад кіраўніцтвам гэтай улады. Значыць, наш народ павінен быў быць для гэтай улады, для камуністычнай улады, родным. Але гэтага не было, і ў цэлым гэта было ў пэўным сэнсе вынікам стаўлення да азербайджанскага народа. Гэта, зразумела, было звязана з агрэсіяй Арменіі супраць Азербайджана, пачатай у 1987-1988 гадах.

У канцы 1987 - пачатку 1988 гадоў улада ў Арменіі, нацыяналістычныя сілы там прыступілі да спробы далучэння Нагорнага Карабаха да Арменіі. Такія спробы былі і ў мінулыя часы. Гэта значыць, пачынальна з 1923 года, пасля ўтварэння Нагорна-Карабахской аўтаномнай вобласці ў складзе Азербайджана, у розны час прадпрымаліся спробы далучэння Нагорнага Карабаха да Арменіі. Але яны былі прадухілены. І таму, што азербайджанскае кіраўніцтва было ў стане абараніць сваю рэспубліку, і таму, што савецкая дзяржава лічыла змену дзяржаўнага ладу небяспечным. Аднак у 1987 годзе, магчыма, і раней, у Арменіі ўжо пачало ўзнімацца пытанне аддзялення Нагорнага Карабаха ад Азербайджана і далучэння да Арменіі. Затым пачаўся рух і тут, з`явіўся двайны стандарт, гэта значыць, рознае стаўленне савецкага ўрада, кіраўніцтва Камуністычнай партыі да Азербайджана і Арменіі.

Натуральна, у той час, калі савецкая дзяржава была яшчэ вельмі моцнай, калі б кіраўнікі СССР захацелі, то змаглі б папярэдзіць гэта, і калі б кіраўнікі Азербайджана былі адданыя свайму народу, Радзіме, зямлі, то і яны змаглі б прадухіліць гэта. Але тыя, хто знаходзіўся ў Маскве, не захацелі прадухіліць гэта, насупраць, стварылі для гэтага умовы. Кіраўніцтва ж Азербайджана проста бяздзейнічала, і, такім чынам, у лютым 1988 года адбыўся нагорна-карабахскій інцыдэнт. Пасля гэтага ў Азербайджане змянілася кіраўніцтва - нібы для таго, каб вырашыць армяна-азербайджанскі канфлікт, з мэтай умацавання тут кіраўніцтва. Аднак новае кіраўніцтва ня толькі выявіла няздольнасць ці некампетэнтнасць, але і ўстала на шлях здрады. Гэта здрада - здрада кіраўніцтвам Азербайджана свайго народа, і абыякавае стаўленне кіраўнікоў СССР да Азербайджана, я б сказаў, адмоўнае стаўленне, ператварыла нагорна-карабахскій інцыдэнт у вайну, і Азербайджан атрымаў цяжкі ўдар. Натуральна, 20 студзеня стала вялікім звяном гэтай палітыкі, гэтага ланцуга.

Сапраўды, наш народ устаў у той час на ногі, каб абараніць свае землі, свой суверэнітэт. Галоўным чыннікам уздыму народа была несправядлівая пазіцыя частак савецкага ўрада да Азербайджана, а таксама тое, што кіраўнікі Азербайджана не прынялі мер для абароны сваіх земляў, нацыі, свайго народа. Усё гэта падняло народ у Азербайджане, і ён паказаў сваю сілу. Народ выйшаў на плошчы. Народ выйшаў на вуліцы.

Каб пакараць увесь народ, каб зламаць яго і такім чынам вырашыць пытанне Нагорнага Карабаха на карысць Арменіі, Азербайджану варта было нанесці удар, і гэты ўдар быў нанесены. Была здзейснена ваенная агрэсія супраць Азербайджана. Азербайджану нанеслі фізічны ўдар. Азербайджану нанеслі палітычны ўдар. Азербайджану нанеслі маральны ўдар. Віноўнікамі гэтага былі і кіраўніцтва СССР, і кіраўніцтва Азербайджана. У дакументах, апублікаваных тут сёння, усё вельмі ясна адлюстравана.

Выступіўшыя на цырымоніі прадстаўнікі нашай паважанай інтэлігенцыі, маці шэхіда, дачка шэхіда, людзі, што атрымалі калецтвы ў тую ноч - 20 студзеня, вельмі шчыра гаварылі тут. Скажу Вам, што з пачатку гэтага вечара і дагэтуль - думаю, што і Вы таксама - я перажываю вельмі хвалюючыя пачуцці, бо прагляд гэтай гістарычнай хронікі, паказ гэтых страшных падзей і думкі, словы выступіўшых тут робяць вялікае ўздзеянне. Таму я вельмі ўсхваляваны і гавару ўсхвалявана. У цэлым правядзенне гэтага вечара ўпершыню менавіта ў такім выглядзе лічу праявай нашага бязмежнага кахання да нашай гісторыі, нацыі, народа. Я дзякую ўсіх, хто падрыхтаваў гэты вечар і выступіў тут.

Гэта мае вельмі вялікае палітычнае, маральнае, маральнае значэнне.

Бо, па-першае, мы ніколі не павінны забываць і скажаць нашу гісторыю. Гісторыя ёсць гісторыя, і пісаць яе варта такой, якая яна ёсць, перадаваць з пакалення ў пакаленне.

З трагічнай студзеньскай ночы прайшло дзесяць гадоў. За гэтыя дзесяць гадоў у Азербайджане нарадзіліся дзеці. Дзеці, якім сёння 10 гадоў, нарадзіліся ў 1990 годзе. Мне паведамілі, што ў тую студзеньскую ноч 135-136 азербайджанскіх грамадзян сталі шэхідамі, загінулі, многія былі параненыя. Аднак у тую ноч у Азербайджане нарадзілася больш 500 дзяцей. Значыць, народ жыве, нацыя жыве, расце, развіваецца, і ніякая агрэсія, ніякі тэрор, ніякая здрада ня могуць спыніць развіцця нашага народа.

Аднак мы з`яўляемся жывымі сведкамі тых дзён. 10-летнія ж дзеці пазнаюць пра гэта толькі ад нас. Нават 20-летняя моладзь, быўшы ў той час у 10-летнім узросце, магчыма, не ўсведамляла, ды і не магла ўсвядоміць усё так, як ёсць. Таму з цягам часу мы павінны памятаць як хвалебныя старонкі, паспяховыя старонкі нашай гісторыі, так і яе трагічныя старонкі, перадаваць гэта з пакалення ў пакаленне. У гэтай сувязі трагедыя 20 студзеня і ў той жа час выяўленыя ў тыя дні гераічнасць, адвага і адзінства народа павінны стаць прыкладам для ўсіх - і цяперашняга, і будучых пакаленняў. Усё павінны атрымаць урок з гэтай падзеі.

З паказаных тут дакументаў, выступаў, прадэманстраваных кінакадраў відавочна, у якім цяжкім становішчы знаходзіўся Азербайджан у ноч з 19-го на 20-е і 20-21 студзеня. Калі ў Азербайджан, у такі горад, як Баку, уводзіцца гэтулькі вайсковых частак, бронетэхнікі, танкаў, чалавек, натуральна, ня можа быць спакойны, і Баку - ня толькі Баку, але і ўвесь Азербайджан - знаходзіліся ў той час у замяшанні. Што ж паказаў праведзены тут сёння аналіз тых дзён? Ён паказаў, што народ панёс вялікія страты, але не зламаўся, не сагнуўся. Аднак кіраўнікі народа так да канца і засталіся здраднікамі.

Дапусцім, сканаў дарогі для кагосьці чалавек. Родныя, сваякі, сябры, таварышы па працы абавязкова прыходзяць на яго пахаванне, памінкі, дзеляць гора з яго сям`ёй. Тутака ж здзейснена агрэсія супраць азербайджанскага народа, наш народ панёс цяжкія страты. Нацыя, народ, аб`яднаўшыся, выяўляюць нянавісць зачыншчыкам гэтай трагедыі, выпраўляюць шэхідаў у апошні шлях. Аднак кіраўнікі Азербайджана застаюцца ўбаку ад гэтага, бягуць, хаваюцца. Адзін толькі гэты факт навочна сведчыць пра тое, хто ёсць хто.

Група дэпутатаў сабрала сесію Вярхоўнай рады, прычым пераадолеўшы вялікія перашкоды, і выбітны паэт Азербайджана Бахціяр Вагабзадэ - за ўсё сваё жыццё ён не правёў ніводнага збору, бо заўсёды пісаў вершы і развіваў паэтычнае мастацтва Азербайджана, гэта значыць ён ня мае вопыту ў гэтай справе, але ў яго бясстрашнае сэрца, ён кахае свой народ - не застаўся ўбаку, нічога не спалохаўся. І яшчэ таму, што ён заўсёды адважна глядзеў людзям у твар, ніколі нікому не здраджваў.

Гэтак жа і нябожчык Ісмаіл Шыхлы і іншыя прадстаўнікі інтэлігенцыі. Тут былі паказаны кадры. Шкада, што ня ўсе яны захаваліся. Аднак убачаныя намі кадры цалкам паказваюць, хто ёсць хто. Як жа магло здарыцца, што паэт Бахціяр Вагабзадэ, пісьменнік Ісмаіл Шыхлы і іншыя прадстаўнікі інтэлігенцыі ці ж група дэпутатаў Вярхоўнай рады маглі сабрацца ў зале і абмеркаваць пытанне, а кіраўнікі Азербайджана збеглі, схаваліся? Тым самым яны цалкам страцілі права кіраваць народам.

Пастановы і звароты, прынятыя на той сесіі, - яны прагучалі тут - носяць гістарычны характар. Мы павінны высока цаніць гэта. Асабіста я даю гэтым дакументам такую ацэнку. Аднак, калі праз некалькі дзён гэтыя людзі, якія ўцяклі і схаваліся, зноў вярнуліся да ўлады ў Азербайджане, усе гэтыя дакументы былі забыты, адкладзены, усё было ўтоена ад вачэй народа. У гэтай сувязі сёння тут таксама былі прыведзены пэўныя факты, няма неабходнасці іх паўтараць.

Такім чынам, калі да 20 студзеня як урад СССР, так і азербайджанская ўлада разам ажыццявілі агрэсію супраць азербайджанскага народа, то пасля абодва бакі спрабавалі апраўдаць гэта. У Маскве панавала такая атмасфера, нібы нічога ня здарылася. І ў Азербайджане адзін збег, іншы сеў на яго месца, і, такім чынам, народ аказаўся забытым, была забыта і трагедыя, усё было забыта і паслядоўна прадпрымалася спроба забыць гэта пытанне. Здраднікі, людзі, якія страцілі права кіраваць, ізноў паставілі свае асабістыя інтарэсы вышэй інтарэсаў народа, нацыі. Усё гэта - гістарычная рэчаіснасць.

Аднак сёння мы можам ганарыцца тым, што наш народ, я зноў паўтараю, выявіў мужнасць і адвагу.

Нельга без хвалявання назіраць на гэтых кінакадрах цырымонію пахаванняў шэхідаў. Мне здаецца - ва ўсякім разе, усе мы ведаем гісторыю, - у Азербайджане ніколі яшчэ не было такой шматлюднай і такой уражлівай цырымоніі пахаванняў. Высокай ацэнкі заслугоўвае і дзейнасць шэйха уль-ісламу Аллахшукюра Пашазадэ ў той час - і яго зварот, накіраваны Гарбачову, і стаўленне да гэтага пытання, гэта значыць нянавісць да здзейсніўшых гэта злачынства, і правядзенне цырымоніі пахавання. Як кажуць, кіраўнікі ўсіх галін улады Азербайджана засталіся ўбаку. Бачыце, ня можа быць большага маральнага граху, а можа, і маральнай здрады.

Аднак народ нічога не спалохаўся. Народ не спалохаўся, што гэтыя танкі могуць ізноў раздушыць яго. На плошчы Азадлыг, на ўсіх вуліцах, аж да Нагорнага парку, былі масы людзей.

Мяне тады не было ў Азербайджане. Я адразу выказаў сваё стаўленне. Вы павінны ведаць, што ў той час я быў хворы. Быўшы хворым, я знаходзіўся ў лякарні, а затым - у санаторыі пад Масквой для рэабілітацыі. Нягледзячы на гэта, я прыйшоў са сваімі дзецьмі і выказаў сваё стаўленне. Нічога іншага я зрабіць не мог, і сёння я дзякую тых азербайджанскіх грамадзян, тых асоб, якія вельмі дакладна абралі месца для пахавання шэхідаў і пахавалі іх у Нагорным парку. І тут яны, у пэўнай ступені, выказалі сваё стаўленне да мінулай здрады.

У 1918 годзе ў выніку бойні, учыненай армянамі, там былі закладзены могілкі, пахаваныя людзі. У 1930-х гадах яны былі разбураны, быў створаны Нагорны парк і ўзведзены помнік Кіраву. Праўда гісторыя заключаецца ў тым, што здрада, здзейсненая ў той час супраць гэтых магіл, зараз была выяўлена, і тут ізноў былі пахаваны шэхіды.

Выконваючы свой абавязак, я з пачатку гэтай падзеі - з 21 студзеня 1990 года і дагэтуль - імкнуўся, імкнуся і буду імкнуцца да канца выкрыць яго. Буду імкнуцца прыцягнуць да адказнасці вінаватых, і ніхто ня зможа ухіліцца ад адказнасці за злачынства, здзейсненае перад народам. Калі нават фізічна і зможа ўцячы, то перад гісторыяй усё адно застанецца злачынцам.

У маёй душы было і жаданне стварыць мемарыял "Вечны агонь" у Шэхідляр хіябаны (Алея шэхідаў). Гэта таксама было маім абавязкам як Прэзідэнта Азербайджана. Сёння я знаходжу некаторае суцяшэнне ў тым, што выканаў гэты абавязак, і сапраўды, як тут было сказана, гэта месца стала месцам прысягі, веры, самым ганаровым свяцілішчам. Ужо некалькі дзён мы бачым, як людзі па клічу свайго сэрца, з кветкамі ў руках наведваюць гэтыя магілы, схіляюць галовы перад "Вечным агнём", перад магіламі. Я веру, што і надалей тут заўсёды будзе месца клятвы нашай моладзі, месца клятвы ў адданасці свайму народу, сваёй нацыі, зямлі, Радзіме. Разам з тым - месцам клятвы ў адданасці адзін аднаму нашай моладзі, якая будуе новыя сем`і.

У той жа час трагедыя дала штуршок ажыццяўлення вялікіх працэсаў у нашай краіне. Азербайджан здабыў сваю дзяржаўную незалежнасць. Ужо дзявяты год як азербайджанскі народ жыве ў сваёй незалежнай дзяржаве.

У побыце мы сутыкаемся са мноствам цяжкасцяў, праблем. Усіх нас прымушае пакутаваць праблема акупацыі нашых земляў Узброенымі сіламі Арменіі і выгнання з гэтых земляў больш мільёна нашых грамадзян, іх пражывання ў палатках. Ёсць і іншыя праблемы. Аднак мы перажываем і перажывём гэты цяжкі, цяжкі перыяд. Акупаваныя землі будуць вызвалены, нашы грамадзяне вернуцца да родных ачагоў, суверэнітэт Азербайджана будзе забяспечаны, бо сёння Азербайджан - незалежная дзяржава, і ніякая дзяржава ня мае прававой асновы для развязвання агрэсіі супраць Азербайджана.

Самы вялікі манумент памяці нашых шэхідаў - гэта суверэнітэт Азербайджана, незалежны Азербайджан, прававая, дэмакратычная, свецкая Азербайджанская дзяржава і станоўчыя працэсы, якія адбываюцца цяпер у Азербайджане. Хай спакойна спяць усе нашы шэхіды, ня толькі шэхіды 20 студзеня, але і нашы сыны, стаўшыя шэхідамі у баях за Радзіму, родную зямлю, бо іх мары, спадзевы спраўдзіліся - Азербайджан здабыў сваю дзяржаўную незалежнасць.

Сёння перад памяццю шэхідаў я клянуся, што ніхто і ніколі ня зможа паквапіцца на незалежнасць Азербайджана, мы ніколі ня будзем васаламі той ці іншай дзяржавы. Дзяржаўная незалежнасць Азербайджана будзе жыць і развівацца, нягледзячы на цяжкасці, аказваемы на нас ціск. Незалежны дэмакратычны Азербайджан, прававая, свецкая Азербайджанская дзяржава стане велічным помнікам нашым шэхідам.

Я яшчэ раз выяўляю ўдзячнасць усім падрыхтаваўшым гэты жалобны вечар і ўсім выказаўшымся тут. Хай Бог супакоіць душы шэхідаў.

На беларускую мову тэкст перакладзены з рускай па газеце "Бакінскі працоўны", 20 студзеня 2000 года.