ТВОРЫ / ВЯРТАННЕ Ў ВЯЛІКУЮ ПАЛІТЫКУ / 1990

Прамова Гейдара Аліева на сходзе 21 студзеня 1990 года ў Пастаянным прадстаўніцтве Азербайджанскай Рэспублікі ў Маскве, прысвечаным трагедыі 20 студзеня 1990 года


Паважаныя таварышы, дамы і спадары!

Як вам вядома, доўгія гады я ўзначальваў партыйную арганізацыю Азербайджана, быў абраны членам Палітбюро ЦК КПСС, працаваў першым намеснікам Старшыні Савета Міністраў СССР. Больш за два гады як я знаходжуся на пенсіі, перанёс шырокі інфаркт, па хваробе пайшоў на пенсію. З снежня 1982 г. я з'ехаў з Азербайджана. Сёння ўпершыню пераступіў парог Пастаяннага прадстаўніцтва Азербайджанскай СССР у Маскве. Мяне прывяла сюды трагедыя, якая здарылася ў Азербайджане. Я даведаўся пра гэта ўчора раніцай і, натуральна, застацца абыякавым да гэтай падзеі не змог. Прыйшоў сюды перш за ўсё для таго, каб тут, у пастаянным прадстаўніцтве, якое з'яўляецца невялікім астраўком азербайджанскай зямлі ў Маскве, выказаць сваё спачуванне ўсяму азербайджанскаму народу ў сувязі з трагедыяй, якая прывяла да вялікіх ахвяраў. Па-другое, хачу выказаць сваё стаўленне да гэтага пытання. Я прашу Пастаяннага прадстаўніка Азербайджана ў Маскве Захраба Ібрагімава давесці мае словы, глыбокі смутак, шчырыя спачуванні азербайджанскаму народу. На жаль, цяпер не маю іншай магчымасці.

Што тычыцца падзей, якія адбыліся ў Азербайджане, то лічу іх антыправавымі, чужымі дэмакратыі, што цалкам супярэчаць прынцыпам гуманізму і будаўніцтва ў нашай краіне прававой дзяржавы. Ёсць пэўныя прычыны  становішча, якое склалася ў Азербайджане. Не хачу падрабязна спыняцца на дэталях, гэта заняла б шмат часу. На працягу двух гадоў працягваецца міжнацыянальны канфлікт паміж Азербайджанам і Арменіяй, які паўстаў у сувязі з падзеямі ў Нагорным Карабаху і вакол яго. Два гады - дастатковы тэрмін для таго, каб кіраўнікі Азербайджана і Арменіі, вышэйшая партыйна-палітычнае кіраўніцтва краіны адрэгулявалі гэтае пытанне, паклалі канец міжусобнай вайне, міжнацыянальным канфліктам і стварылі ўмовы для свабоднага пражывання кожнага чалавека, незалежна ад яго нацыянальнай прыналежнасці, у нашым агульным федэратыўным Саюзе ССР.

Аднак лічу, што за гэтыя два гады дастатковых мер у гэтым кірунку прынята не было. Калі б на пачатку ўзнікнення ўскладненняў у Нагорным Карабаху былі прыняты неабходныя меры, перш за ўсё вышэйшым партыйным палітычным кіраўніцтвам краіны, то сёння мы не назіралі бы эскалацыі напружанасці і страт, якія маюць месца з таго і іншага боку на працягу гэтых двух гадоў, і той ваеннай акцыі, якая была здзейснена ў ноч з 19 на 20 студзеня 1990 года і ператварылася ў чалавечыя ахвяры.

Вядома, у гэтым перш за ўсё вінаваты цяпер ужо былы першы сакратар Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі Азербайджана Вязіраў. За перыяд свайго знаходжання на гэтай высокай пасадзе ён нічога не зрабіў для стабілізацыі абстаноўкі ў Азербайджане. Наадварот, сваімі няправільнымі дзеяннямі, непрыдатным стылем працы, няслушным палітычным манеўраваннем супрацьпаставіў сябе народу, не заваяваў ніякага аўтарытэту, стварыў бездань паміж сабой і народам. Народ абураўся. На мітынгах, якія праходзяць на працягу некалькіх месяцаў у Баку, у іншых гарадах і раёнах Азербайджана вылучаюцца патрабаванні аб адстаўцы партыйнага кіраўніцтва Азербайджана. Гаворка ішла галоўным чынам аб адстаўцы Вязірава. Незразумела, чаму гэтае пытанне да гэтага часу не было вырашана, і толькі ўчора, пасля таго, як былі ўведзеныя войскі ў Баку і ўчынены разгром, Вязіраў, па сутнасці, уцёк з Азербайджана. Гэта – вялікая памылка. Самай вялікай памылкай з'яўляецца тое, што такі непрыдатны для гэтай мэты чалавек у свой час быў прызначаны першым сакратаром Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі Азербайджана. Але справа не толькі ў гэтым.

Цяпер хацеў бы спыніцца на трагедыі, якая адбылася ў ноч з 19-га на 20-е студзеня і працягваецца па гэты дзень. Лічу, што рэзервы палітычнага ўрэгулявання становішча ў Азербайджане былі. Кіраўніцтва Азербайджана, а таксама вышэйшае палітычнае кіраўніцтва краіны не выкарысталі гэтыя магчымасці. Можна было прадухіліць замах на мяжу. Бо 3 месяцы таму людзі вылучалі свае патрабаванні, звязаныя з пагранічнай паласой. Але ніхто не хацеў з імі сустрэцца, правесці тлумачальную працу, прыняць адпаведныя меры.

Паўтараю: не былі вычарпаны магчымасці каб супакоіць людзей. Калі 2-3 месяцы таму было бы вырашана пытанне ўмацавання партыйнага кіраўніцтва ў Азербайджане, то, можа быць, і не было б той абстаноўкі і неабходнасці ўводу войскаў. Але пры ўсіх акалічнасцях лічу, што былі магчымасці для палітычнага ўрэгулявання пытання, дыялогу з народам. Аднак яны не былі выкарыстаны, і ў ноч з 19-га на 20-е студзеня ў Баку былі ўведзеныя буйныя кантынгенты Савецкай Арміі, войскаў МУС СССР. Да якіх трагічных наступстваў гэта прывяло, цяпер ужо добра нам вядома. Лічу паводзіны людзей, якія прынялі такое рашэнне, палітычна памылковым. Дапушчана грубая палітычная памылка. Яны проста не ведалі сапраўднай абстаноўкі ў рэспубліцы, псіхалогіі азербайджанскага народа. Не мелі дастатковых кантактаў з рознымі пластамі людзей. Не маглі ўявіць сабе, што справа павернецца такі трагедыяй.

Трэба было гэта прадбачыць і прыняць неабходныя меры, палічыць, што важнейшае і больш патрэбнае. Між іншым, паступалі паведамленні, што загінула нямала і вайскоўцаў. Мы пытаем, у чым віна рускага хлопца, накіраванага па памылковаму рашэнню вышэйшага партыйнага кіраўніцтва краіны для падаўлення так званага мяцяжу ў Азербайджане?

У Азербайджан з боку ўведзены буйны кантынгент войскаў. Дарэчы, мне добра вядома, колькі войскаў знаходзіцца ў Азербайджане. Там і так дыслацыравалася дастатковая колькасць войскаў: 4-я армія, Каспійская ваенна-марская флатылія, дывізія дэсантных войскаў, войскі супрацьпаветранай абароны, унутраныя войскі МУС. Навошта трэба было дадаткова ўводзіць туды войскі? Пры неабходнасці можна было выкарыстоўваць войскі, якія знаходзяцца там. Кіраўніцтва Азербайджана, якое прыняло такое рашэнне, павінна несці адказнасць за гэта, і перш за ўсё Вязіраў, які ўцёк з Азербайджана. Павінны несці адказнасць і тыя, хто дэзынфармаваў вышэйшае палітычнае кіраўніцтва краіны. Лічу, што вышэйшае палітычнае кіраўніцтва краіны своечасова не мела дастатковай і аб'ектыўнай інфармацыі. Кіраўніцтва краіны ўвялі ў зман, у выніку чаго было прынята такое рашэнне.

Ўсе, хто датычны да трагедыі, павінны панесці пакаранне.