Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Ermənistan prezidenti Robert Koçaryanla birgə mətbuat konfransı - Strasburq, Avropa Şurasının binası, 25 yanvar 2001-ci il


Sual: Sualım hər iki prezidentədir. Bizdə olan məlumata görə, siz Strasburqdan dərhal sonra Parisə getməlisiniz, orada Fransa prezidenti Jak Şirakın iştirakı ilə danışıqlarınız olacaqdır. Bu danışıqlarda nələr müzakirə ediləcək və siz onlardan nə gözləyirsiniz?

Robert Koçaryan: Sabah iki prezidentin görüşü nəzərdə tutulub, bu məsələnin müzakirəsini davam etdirmək qərarını biz qəbul etmişik. Təbii ki, Qarabağ münaqişəsinin nizama salınması məsələsi müzakirə ediləcəkdir. Lakin mən burada, sadəcə olaraq, bundan artıq heç nə söyləyə bilmərəm.

Heydər Əliyev: Mən də onu deyə bilərəm ki, Parisdəki görüş Fransa prezidenti cənab Jak Şirakın təşəbbüsü ilə keçirilir. Bizim - hər iki prezidentin və Fransa prezidentinin müzakirə etmək və fikir mübadiləsi aparmaq istədiyimiz başlıca məsələ Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə nizama salınması məsələsidir.

Sual: Mənim sualım Ermənistan prezidentinədir. Bu gün burada dəfələrlə deyildi ki, hər iki ölkənin Avropa Şurasına daxil olması Ermənistanla Azərbaycan arasındakı mövcud problemlərin müzakirəsi üçün əlavə imkan yaradacaqdır. Maraqlıdır, bu baxımdan siz cənab Əliyevin bu gün burada söylədiyi kifayət qədər sərt fikirləri, çıxışının kifayət qədər sərt ahəngini necə qiymətləndirirsiniz?

Robert Koçaryan: Hesab etmirəm ki, biz Avropa Şurasının tribunasını qladiatorlar tribunasına çevirməliyik. Mənə elə gəlir ki, bu gün baş vermiş hadisə hər iki dövlət üçün son dərəcə mühüm hadisə idi. Mən maksimum tarazlı şəkildə, bu gün salonda hökm sürən əhval-ruhiyyəyə, bu gün baş vermiş hadisənin - hər iki ölkənin Avropa Şurasına daxil olması hadisəsinin leytmotivinə müvafiq surətdə çıxış etməyə çalışdım. Yeri gəlmişkən, biz xeyli əvvəl qəbul olmağa hazır idik və məhz qonşu respublikada bəzi problemlər olduğundan qəbul edilməyimiz bir qədər uzandı. Əslinə qalsa, çıxışımdan məqsəd bu idi.

Sual: Cənab Koçaryan, ay yarım əvvəl siz Yunanıstanda idiniz. Siz ölkəni tərk edərkən Afina hava limanında mətbuat konfransı keçirdiniz. Bu mətbuat konfransını rəsmi televiziya da göstərdi. Jurnalistin "cənab Koçaryan, erməni soyqırımı tanındıqdan sonra müvafiq ərazi iddiaları və müxtəlif təzminatlarla bağlı nə kimi məsələlər qaldırılacaq?" sualına cavabında dediniz ki, 1915-ci il hadisələri ilə Sevr müqaviləsi arasında dəqiq hədd qoymaq lazımdır. Yəni, Türkiyəyə də, xarici dövlətlərə də qətiyyən aydın olmayacaq şeyləri Türkiyədən tələb etmək olmaz. Siz onu da əlavə etdiniz ki, bu məsələ ilk növbədə erməni diasporuna aiddir, Ermənistan isə hüquqi vahid kimi, nə isə tələb edə bilməz. Bu əlavə məsələləri, xüsusən də hansısa bank hesablarına, sığorta pullarına və sairəyə aid məsələləri məhz erməni diasporu qaldırır. Hesab edirəm ki, əgər tarixi perspektivdən nəzər salsaq, onda bu, tarixən ilk açıq bəyanat idi. Lakin bu həm Türkiyə mətbuatı üçün, həm də diaspor üçün kifayət qədər təəccüblü idi. Ona görə də bu, mətbuatda özünün lazımi əksini tapmadı. Siz dediklərinizdə əvvəlkitək təkid edirsinizmi?

Robert Koçaryan: Bu, həqiqətən, sizin çıxışınız idi, lakin düşünmürəm ki, həmin çıxış bu gün Strasburqda baş vermiş hadisələrlə bilavasitə bağlıdır. Mən Yunanıstandakı mətbuat konfransında, həqiqətən, müəyyən fikirlər söyləmişdim və əslində, bu nöqteyi-nəzərə tərəfdaram. Lakin mən burada jurnalistlərin diqqətini təfərrüatı ilə bilmədikləri məsələlərlə yayındırmaq istəmirəm.

Sual: Mənim sualım hər iki prezidentədir. Lütfən deyin, Fransaya səfərinizə bir gün qalmış Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Sergey İvanovun regiona gəlməsi təsadüfi idimi? Əgər təsadüfi deyildisə, o, Rusiyanın siyasi rəhbərliyi tərəfindən yeni sülh təşəbbüsləri ilə gəlmişdimi? Əgər belədirsə, sizin onlara münasibətiniz necədir?

Robert Koçaryan: Zənnimcə, belə yüksək səviyyəli siyasətçilər, vəzifəli şəxslər heç yerə təsadüfən getmirlər. Aydındır ki, cənab İvanov Ermənistanda da, Azərbaycanda da təsadüfən olmamışdır: nizamasalma problemi müzakirə edildi. Rusiya Minsk qrupunun həmsədridir və bu prosesdə fəal iştirak edir. Əgər siz diqqət yetirmisinizsə, hər üç həmsədr bu gün burada, Strasburqdadır və onlar nizamasalma məsələsinə aid bəzi mövqeləri razılaşdırmaq üçün məqamdan istifadə etməyə çalışırdılar. Rusiyadan da, Amerikadan da, Fransadan da olan həmsədrlər buradadırlar. Odur ki, sabah nə olacaqsa, bu da razılaşdırılmış şəkildə həyata keçirilir və ondan bütün həmsədrlərin xəbəri var.

Heydər Əliyev: Əslinə qalsa, mən də təzə bir şey deməyəcəyəm. Çünki prezident Koçaryan bu barədə danışdı. Burada təsadüfilik yoxdur, Rusiya Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransa ilə birlikdə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dincliklə nizama salınması üzrə Minsk qrupunun həmsədridir. Mənə elə gəlir ki, indi hər bir ölkə öz fəaliyyətini gücləndirir. Cənab İvanovun Ermənistanda da, Azərbaycanda da olması məhz bununla bağlı idi.

Sual: Mənim sualım cənab prezident Əliyevədir. Mən başqa bir təşkilatın, hələlik qeyri-formal birlik olan GUÖAM-ın gələcəyi barədə soruşmaq istərdim. Hələlik əməkdaşlığın daha çox hərbi cəhəti görünür. Hər halda, müdafiə nazirləri mülki nazirlərdən daha tez-tez görüşürlər. Bu isə Rusiyada müəyyən əsəbilik doğurur.

Heydər Əliyev: Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, bu təşkilat - GUÖAM 1997-ci ildə məhz burada, Strasburqda meydana gəlmişdir. O vaxt biz - dörd respublikanın prezidentləri problemlərimizin ümumiliyi baxımından ən çox iqtisadiyyatla bağlı bəzi məsələlər, habelə bəzi digər məsələlər barəsində fikir mübadiləsi apararaq, belə bir təşkilat yaratmağı qərara aldıq, sonralar isə bu təşkilata Özbəkistan da daxil oldu. Lakin bu təşkilat sizin dediyiniz kimi, təkcə hərbi sahədə deyil, bütün sahələrdə əməkdaşlıq məqsədi daşıyır. Mən deməzdim ki, müdafiə nazirləri qalanlarından daha tez-tez görüşürlər. Görüşlər, necə deyərlər, fürsət düşdükdə, bütün səviyyələrdə keçirilir. Burada hər hansı bir digər təşkilata qarşı heç nə yoxdur və qoy heç kim bundan narahat olmasın.

Sual: Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama salınması üçün Ermənistanı hansı şərtlər qane edir? Bu məsələni həll etməyə məhz nə mane olur? Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımaq üçün özündə təpər tapmağa hazırdırmı?

Robert Koçaryan: Özündə təpər tapmaq nə deməkdir? Dağlıq Qarabağ Respublikasının baş tutmuş dövlətçiliyini tanıyıb-tanımamaq üçün Azərbaycan özündə təpər tapmaqda sərbəstdir. Yəni, məncə, sualın qoyuluşu, hər halda, bir qədər başqa cür olmalıdır. Biz, fikirimizcə, münaqişənin nizama salınmasının əsasını təşkil etməli olan başlıca prinsipləri açıqlamışıq. Bu, hər şeydən əvvəl, münaqişə tərəflərinin bərabərhüquqlu subyekt olması, ikincisi, Dağlıq Qarabağ Respublikasının anklav kimi mövcudluğunun mümkünsüzlüyü barədədir. Üçüncü prinsip də var - bu, təhlükəsizlik məsələsidir və belə deyək, hamıya aiddir. Təhlükəsizliyə təminatlar və bu təminatların həyata keçirilməsi üçün beynəlxalq birliyin güclü imkanları gərəkdir. Əslində, bizim prinsiplərimiz, bax, bunlardan ibarətdir. Ermənistan bu çərçivədə çoxsaylı kombinasiyalara və variantlara getməyə hazırdır.

Sual: Cənab Koçaryan, siz dediniz ki, Ermənistan yeni Avropanın yaradılması üçün lazımi şəraiti nəzərə alaraq, onun yaradılmasında iştirak etmək istərdi. Çox maraqlıdır, Ermənistan Azərbaycanın sərhədini pozduğu və onun ərazisinin 20 faizini işğal etdiyi halda, bunu necə edə bilər?

Robert Koçaryan: Əvvəla, 20 faizini yox, indi mən hansısa nisbətlərə varmaq istəmirəm. Söhbət ondan gedir ki, iki il əvvəl Minsk qrupu ümumi dövlət barədə təklif irəli sürmüşdü. Əgər bu təklifi münaqişənin bütün tərəfləri qəbul etsəydi - hər iki erməni tərəfi onu qəbul etmişdi - onda sizin dediyiniz problem bu gün, sadəcə, olmazdı. Bu problemi həll etməyə və bunu demokratik dövlət quruculuğu ilə bağlamağa imkan var...düşünmürəm ki, bu dəqiqdir, zənnimcə, bu, demokratik prosesləri - indiki halda sizin tərəfinizdən - bir növ özünəməxsus tərzdə qavramaq deməkdir.

Sual: Mənim sualım hər iki prezidentədir. Deyə bilərsinizmi, siz nizamasalmanın prinsipləri haqqında sazişin imzalanmasına nə vaxt hazır olacaqsınız? Mən bilən, beynəlxalq birliyin səbri o qədər də hədsiz deyildir.

Robert Koçaryan: İrəliləməyin sürətindən danışmaq xeyli çətindir. Amma hesab edirəm ki, biz kifayət qədər böyük yol keçmişik. İndi biz - mən də, prezident Əliyev də tərəflərin mövqelərini kifayət qədər yaxşı təsəvvür edirik və zənnimcə, danışıqları, necə deyərlər, özümüz apara bilərik. Bizim dəlillərimizə nə kimi cavab veriləcəyini mən təxminən bilirəm. Əminəm ki, Azərbaycanın qaldıracağı bəzi məsələlər barəsində mənim mümkün dəlillərimi Heydər Əliyeviç də gözəl təsəvvür edir. Məsələ həqiqətən qarşılıqlı kompromis adlandırılacaq orta mövqeyi harada axtarıb tapmaqdadır. Əlbəttə, bu qarşılıqlı kompromis elə olmalıdır ki, o, Ermənistanda da, Azərbaycanda da, Dağlıq Qarabağda da cəmiyyətin bu kompromisi qəbul etməsinə imkan versin. Cəmiyyət bu kompromisin dərəcəsini qəbul etməyə qadir olmalıdır, əks halda, sadəcə olaraq, bir qərar əldə edilməyəcəkdir. Bu isə yeni münaqişələrə, yeni problemlərə gətirib çıxaracaqdır. İndi mən sürəti proqnozlaşdırmayacağam, hərçənd hesab edirəm ki, biz münaqişənin həllinə kifayət qədər yaxınıq. Bu mənim şəxsi qənaətimdir.

Heydər Əliyev: Təkcə beynəlxalq birlik deyil, biz hamımız, zənnimcə, Ermənistan da, xüsusən münaqişədən ciddi zərər çəkmiş Azərbaycan da onun tezliklə həllini gözləyir. Özü də - mən nəzərə çatdırıram - məhz dinc yolla. 1999-cu ilin əvvəllərindən bəri Ermənistan prezidenti ilə Azərbaycan prezidenti arasında keçirilən görüşlər, danışıqlar müəyyən ümid verir. Hərçənd qətiyyən hesab etmirik ki, - məsələn, mən belə düşünürəm, zənnimcə, prezident Koçaryan da belə düşünür - biz ATƏT-in Minsk qrupunu əvəz edə bilərik. Sadəcə olaraq, görüşlərimiz və danışıqlarımız zamanı biz, həqiqətən, elə kompromislər axtarırıq ki, onları Azərbaycanda da, Ermənistanda da cəmiyyət qəbul edə bilsin. Açığını deyəcəyəm, bu, ağır, çətin məsələdir. Lakin bununla yanaşı, hesab edirəm ki, biz bundan sonra da irəliləməliyik. Kompromislərlə əlaqədar bir nəticə hasil olsa, onda biz məsələnin həllinə, həqiqətən, çox yaxınlaşa bilərik.

Sual: Sualım cənab Əliyevədir. Türkiyənin Ermənistana qarşı "soyqırımını" tanımış Fransa parlamentində səsvermə məsələsinə münasibətinizi bilmək istərdim. Koçaryanın mövqeyini hamı bilir, ona görə də bu sualı ona vermirəm.

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, mənim buna münasibətim mənfidir, ona görə ki, heç bir dövlətin başqa dövlətlərin işlərinə qarışmağa haqqı yoxdur. Fransa böyük dövlətdir, lakin Türkiyə də öz ənənələri, öz xüsusiyyətləri olan müstəqil ölkədir. Tarixin bu cür məsələləri bir və ya digər parlamentdə səsvermə ilə həll edilmir. Hesab edirəm ki, - mən bu barədə prezident Şirakla da danışdım - bu, hər hansı digər ölkə üçün, ümumiyyətlə, icbari hüquqi əhəmiyyətə malik olmaqdan çox, ən əvvəl, Fransadan ötrü daxili siyasi xarakter daşıyır. Mənim rəyim mənfidir.

Robert Koçaryan: Avropa inteqrasiyasının bütün məntiqi məhz bundadır ki, insan hüquq və azadlıqları məsələləri, humanitar məsələlər bu və ya digər ölkənin daxili məsələləri ola bilməz. Biz məhz ona görə buradayıq ki, belə hesab etməliyik. Ona görə də hesab edirəm ki, Fransa parlamenti tarixi hadisələrə, həqiqətən, düzgün qiymət vermişdir.

Heydər Əliyev: Mən, hər halda, onu da deməliyəm ki, müasir Avropada vətəndaşların hüquqlarına aid nə varsa, bunların hamısı 1915-ci ilə deyil, məhz müasir Avropaya aiddir. Onda dünya bambaşqa idi, Avropa Şurası yox idi, insan hüquqları yox idi, demokratiya da, çox şeylər də yox idi. Odur ki, bunları eyniləşdirmək olmaz.

Sual: Sualım cənab Əliyevədir. Cənab Prezident, Siz hərbi əməliyyatlar nəticəsində meydana gəlmiş azərbaycanlı qaçqınlardan danışdınız. Amma qəribədir ki, Siz Bakıdan keçmiş Sovet İttifaqının hər yerinə səpələnmiş 300 min qaçqın ermənini xatırlamadınız. Onlar özlərinin bütün əmlakını, keçmişini bu ölkədə qoyub getməyə məcbur oldular. Sizə elə gəlmirmi ki, bu ermənilərin də problemlərini həll etmək lazımdır? Siz Qarabağın muxtariyyətindən danışırsınız, amma yalnız ermənilərin yaşadığı bu bölgə tarixən təşəkkül tapmış bölgədir və Sizə elə gəlmirmi ki, necə deyərlər, daha bir mərhələ keçib, Azərbaycanın iki hissəsi arasında bir növ iki hissədən ibarət birgə dövlət yaratmaq olardı?

Heydər Əliyev: Əlbəttə, üzr istəyirəm, lakin deməliyəm ki, bu sualda qərəz hiss edirəm. Əvvəla, haradan nə qədər adamın qovulduğundan danışmalı olsaq, onda görərik ki, məhz azərbaycanlılar Ermənistandan zorakılıqla qovulmuşlar, bundan sonra isə hərbi əməliyyatlar başlanmış və Azərbaycanda yaşayan ermənilər qovulmuşlar, köçüb getmişlər. Nəzərinizə çatdırım ki, Bakıda heç zaman 300 min erməni yaşamayıbdır. Siz gərək bu rəqəmləri dəqiq biləsiniz. O ki qaldı qaçqınlara, müqayisə edin, ermənilərlə azərbaycanlıların birgə yaşadıqları Dağlıq Qarabağdan əlavə, Dağlıq Qarabağın ətrafındakı 7 rayon işğal olunmuşdur, bu rayonların əhalisinin ümumi sayı təqribən 700-800 min nəfərdir, bəlkə bir qədər artıq və ya azdır. Odur ki, əgər biz bu fikrin üzərində dayansaq, nə qədər adamın haradan və necə qovulduğundan danışsaq, onda məsələni həll edə bilmərik. Gerçəklik ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın ərazisi işğal edilmişdir. Gerçəklik, bax, budur. Ermənistan ərazisinin bir metri də heç kim tərəfindən işğal olunmayıbdır, gerçəklik belədir. Bir sözlə, biz bu məsələləri kəskinləşdirməməliyik, o mənada ki, bu dövr çoxdan keçmişdir və siz aranı qızışdırmaqla məşğul olmamalısınız. Biz məsələnin həlli yolunu tapmalıyıq və prezident Koçaryanla görüşlərimiz, danışıqlarımız zamanı belə də edirik.

Sual: Biz müsibətləri müqayisə etmirik, lakin bir müsibətdən söhbət gedirsə, o biri müsibəti də xatırlamaq lazımdır. Mən hansısa qızışdırıcı mövqe tutmuram, obyektiv olmağa çalışıram. Əgər söhbət bir müsibətdən gedirsə, mütləq o biri müsibətdən də danışmaq gərəkdir.

Heydər Əliyev: Hərə öz müsibətindən danışır.

Robert Koçaryan: Mən həqiqətən deyirəm ki, biz gələcəyə baxmalıyıq. Sadəcə olaraq, kiçik bir arayış vermək istəyirəm. Sumqayıt hadisələri 1988-ci ilin fevralında baş vermişdir.

Sual: Sual hər iki prezidentədir. Cənab Əliyev, xahiş edirəm deyəsiniz, GUÖAM ölkələri arasında azad ticarət zonası haqqında saziş, Sizcə, nə vaxt imzalana bilər?

Cənab Koçaryana sual: GUÖAM-a qoşulmaq Ermənistanın planlarına daxildirmi?

Heydər Əliyev: Biz GUÖAM çərçivəsində deyil, Müstəqil Dövlətlər Birliyi çərçivəsində azad ticarət zonası haqqında saziş imzalamağa çalışırıq. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan bu barədə öz müsbət rəyini artıq çoxdan bildiribdir - sənədi imzalamış və ratifikasiya etmişdir. Odur ki, bu bizdən asılı deyildir. Bu sualı daha çox Rusiyaya ünvanlamaq lazımdır.

Robert Koçaryan: Ermənistanın GUÖAM-a daxil olmağı istəyib-istəməməsi barədə deyim ki, Ermənistanın xarici siyasətinin gündəliyində belə bir məsələ yoxdur.

Sual: Sual hər iki prezidentədir. Avropa Şurasında bəzi adamlar istəyirlər ki, Avropa Şurası Qarabağ məsələsində vasitəçi rolunu oynasın. Sizə elə gəlmirmi ki, həddindən çox vasitəçi olacaq və məsələnin həllinə yaxınlaşmaq əvəzinə, hər şey mürəkkəbləşəcək, ona görə ki, sonra müxtəlif xarakterli həddindən çox bəyanatlar olacaqdır? Bu, nizamasalma proseslərinə mane ola bilər.

Robert Koçaryan: Həqiqətən, çox sayda vasitəçilərin olması sanki münaqişə tərəflərinə müxtəlif variantlara əl atmağa, kiminsə təklifi çox xoşa gəlmirsə, bir vasitəçidən üz çevirib digərinə üz tutmağa imkan verir. Çox faydalıdır ki, son bir neçə ildə Minsk qrupunun həmsədrləri müntəzəm işləyirlər və ümumiyyətlə, bütün təkliflər birlikdə götür-qoy edilmişdir. Biz bunu, həqiqətən, qiymətləndiririk. O ki qaldı Avropa Şurasına, Avropa Şurası belə təkliflə çıxış etməyibdir. Sadəcə deyirlər ki, əgər nədəsə faydalı ola biləriksə, bizə bel bağlayın, sizə razılığa gəlməyinizə kömək etmək üçün bizdən asılı olan hər şeyi edərik. Yəni bu, mane ola biləcək hansısa məxsusi, müstəqil vasitəçilik xətti deyildir. Əksinə, bu, güman edirəm ki, indi danışıqlar prosesində mövcud olan vəziyyəti tamamlaya bilər.

Heydər Əliyev: Minsk qrupu, onun həmsədrləri 1992-ci ildən başlayaraq böyük iş görmüşlər və görürlər. Biz bunu etiraf etməli və qiymətləndirməliyik. Amma bu başqa məsələdir ki, həmin iş hələlik nəticə verməyibdir və ona görə də Ermənistan və Azərbaycan prezidentləri arasında bilavasitə görüşlərə zərurət yaranmışdır. Hərçənd bu da Minsk qrupunun fəaliyyəti ilə paralel gedir və Minsk qrupunun həmsədrlərinə görüşlərimiz, söhbətləriniz, müzakirə etdiyimiz məsələlər barəsində, əsasən, məlumat verilmişdir.

Digər təşkilatlara gəldikdə, məsələn, mən, əlbəttə, hesab edirəm ki, bu məsələni kimlər həll edə bilərsə, onlar da həll edir. Biz bu məsələni real surətdə ədalətlə, dincliklə həll edə biləcək hər hansı beynəlxalq təşkilata hədsiz minnətdar olarıq. Avropa Şurası, həqiqətən, bu işlə məxsusi məşğul olmaq barədə məsələ qoymur. Onlar deyirlər ki, istəyirsinizsə, biz bu məsələdə sizə kömək edə bilərik. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, bu gün, Ermənistanın, Azərbaycanın Avropa Şurasına qəti surətdə qəbul edildiyi bir vaxtda, zənnimcə, Avropa Şurasına yaraşmaz ki, onun iki üzvü - Ermənistan və Azərbaycan bundan sonra da hərbi münaqişə vəziyyətində olsunlar.

Sual: Məlumdur ki, Ermənistan uzun müddət Rusiyada hərbi müttəfiq hesab edilmişdir və hesab edilir, bu barədə müvafiq müqavilə var. Prezident Putinin bu yaxınlarda Azərbaycana səfəri və Sizin onunla danışıqlarınız Azərbaycanı Rusiyanın hansısa şəkildə hərbi müttəfiqi etmişdirmi? Bu, Ermənistanda narazılığa və ya narahatlığa səbəb olmayıbmı?

Sonuncu sual cənab Ermənistan prezidentinədir.

Heydər Əliyev: Rusiya prezidenti Putinin Çinə, Şimali Koreyaya və bəzi digər ölkələrə səfərləri bu ölkələri Rusiyanın hərbi müttəfiqi etmişdirmi? Yox. Buna görə də hesab etmək olmaz ki, hər bir səfərin nəticəsində hərbi ittifaq yaradılmalıdır. Məsələn, mən bu fikirdəyəm ki, ümumiyyətlə, hərbi ittifaqlar olmamalıdır. Əgər bütün ölkələr sülhə doğru gedirsə, onlar hərbi ittifaqlardan imtina etməlidirlər, müharibədən imtina etməlidirlər, silahlardan imtina etməlidirlər, onlar sülhə, həqiqətən, real surətdə nail olmalıdırlar. Amma əgər, bir tərəfdən, hər bir ölkə sülh niyyətində olduğunu elan edirsə və hər hansı digər ölkə ilə hərbi ittifaq bağlayırsa, deməli, ikili siyasət yeridir. Hesab edirəm ki, prezident Putinin Azərbaycana səfəri çox mühüm, çox faydalı olmuşdur və əminəm ki, bu səfər Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin daha da inkişaf etməsində, əməkdaşlığımızın genişlənməsində çox mühüm rol oynayacaqdır. Əməkdaşlığın hərbi ittifaqdan daha çox vacib olan çoxlu cəhətləri var.

Robert Koçaryan: Biz bu səfərə Qarabağ probleminin tənzimlənməsi baxımından müsbət yanaşırıq. Hesab edirik ki, əgər Azərbaycanla Rusiya arasında münasibətlər yaxşılaşsa, qarşılıqlı etimad daha yüksək səviyyədə olsa, onda danışıqlar prosesində vasitəçiyə münasibət də, təbii ki, daha obyektiv, daha müsbət olacaq, ümumən, Azərbaycan cəmiyyəti tərəfindən daha müsbət qəbul ediləcəkdir. Bu baxımdan səfəri müsbət qiymətləndiririk. Ümumiyyətlə isə, hər bir ölkənin özü həll etməlidir. Prezidentlər haraya və necə getməyi və hansı müqavilələri imzalamağı özləri ikitərəfli səviyyədə həll edirlər. Biz buna sakit baxırıq.

Sual: Sual hər iki prezidentədir. 1996-cı ildən, Lissabon görüşündən sonra Qarabağ münaqişəsinin nizama salınmasının üç prinsipi müəyyən edilmişdir. Bizə məlumdur ki, ərazi bütövlüyü, diplomatik yolla nizamasalma - indi bu sahədə işlər görülür - və Sovet İttifaqının süqutundan sonra müəyyən edilmiş sərhədlər bir daha dəyişdirilməməlidir. Sualım belədir. Siyasətdə realistlər olaraq siz dərk edirsinizmi ki, bu sərhədlərə, həqiqətən, toxunulmamalıdır, ona görə ki, 54 ölkə "bəli, biz buna razıyıq" demişdi, Ermənistən isə təklikdə qalmışdı? Digər tərəfdən, sizə elə gəlmirmi ki, Minsk qrupunun unutduğu həmin diplomatik qərar, ümumi dövlət barəsində əvvəlki təkliflər məhz həmin səbəblərə görə uğursuzluğa məruz qalmışdır? İstərdim ki, indi siz diplomatcasına deyil, açıq və səmimi cavab verəsiniz.

Heydər Əliyev: Həqiqətən, 1996-cı ilin dekabrında ATƏT-in Lissabon zirvə görüşü keçirilmiş və orada Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini dincliklə nizama salmaq məsələsi gündəlikdə çox kəskin şəkildə dururdu. Yekun sənədi üçün qabaqcadan hazırlanmış nizamasalma formulunu Ermənistan qəbul etmədi. Yekun sənədinə qeyd nəzərdə tutulurdu ki, bu bizi qane edə bilməzdi. Buna görə də Azərbaycan ATƏT-in Lissabon zirvə görüşünün bütün yekun sənədi barədə konsensusdan imtina etməli oldu. Onda formul təklif edildi və doğru dediniz ki, Ermənistandan savayı, ATƏT-in üzvü olan 54 ölkənin 53-ü imzaladı, bununla razılaşdı. Orada Azərbaycanın və Ermənistanın ərazi bütövlüyünün tanınması, Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində yüksək özünüidarə statusu verilməsi və Dağlıq Qarabağın bütün əhalisinin - həm erməni, həm də azərbaycanlı əhalisinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi nəzərdə tutulurdu. Biz bununla razılaşdıq, Ermənistan tərəfi isə razılaşmadı.

Lissabon zirvə görüşündən sonra Minsk qrupu həmsədrlərinin tərkibi dəyişdi, yəni, Rusiya ilə birlikdə Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransa da həmsədr oldular. O vaxtadək onlar həmsədrlər deyildilər. Beləliklə, 1997-ci il ərzində həmsədrlər iki təklif irəli sürmüşdülər. Onlardan biri məsələnin bütöv halda, ikincisi isə mərhələ-mərhələ həll edilməsi barədə idi. Azərbaycan həm birinci, həm də ikinci təklifi danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etdi. Ermənistan birinci təklifi qəbul etmədi. Bununla əlaqədar ikinci təklif, məsələnin mərhələ-mərhələ həll edilməsi təklifi meydana gəldi. Lakin Ermənistan sonra bu təklifi də qəbul etmədi. Sonra, artıq 1998-ci ildə danışıqlar prosesi ləngidi və "ümumi dövlət" formulu meydana gəldi. Bax, məhz onda bu "ümumi dövlət" formulu Ermənistan tərəfindən qəbul olundu, amma Azərbaycan onu qəbul etmədi. Sadəcə desək, hesab 2:1 Azərbaycanın xeyrinədir, yəni, Azərbaycan iki təklifi qəbul etdi, Ermənistan qəbul etmədi və üç təklifdən birini Ermənistan da qəbul etmədi, Azərbaycan da.

Sonda demək istəyirəm ki, dünyanın bütün ölkələrinin ərazi bütövlüyü, sərhədlərinin toxunulmazlığı məsələsi, həqiqətən, beynəlxalq hüququn əsas məsələsidir. Təəssüf ki, biz bu hüququ indiyədək heç kimə sübut edə bilmirik.

Robert Koçaryan: Mən bu məsələyə əlavə edəcəyəm. Əvvəla, bu, ATƏT-in qərarı deyildi. Bu, sədrlik edənin bəyanatı idi. ATƏT çərçivəsində qərar konsensusla qəbul olunduğundan, Ermənistan belə bir qərarın qəbulunda, təbii ki, iştirak edə bilməzdi. İkincisi, mənə elə gəlir ki, burada məsələ xeyli mürəkkəbdir. Yəni, ərazi bütövlüyü ilə xalqın öz müqəddəratını təyin etməsi, beynəlxalq hüquqda eyni mənalı olan prinsiplər arasında tarazlığı necə tapmalı? Aydındır ki, ərazi bütövlüyü prinsipi demokratiyanın inkişaf etmədiyi ölkələrə kütləvi cinayətlər və soyqırımları üçün çox vaxt bəraət olur. Bununla əlaqədar mən, sadəcə olaraq, bu problemə həmin nöqteyi-nəzərdən baxmağı təklif edərdim.

Bizim də ərazimiz var, Ermənistan da öz ərazi bütövlüyündə maraqlıdır və təbii ki, biz, ümumiyyətlə, bu prinsipin əleyhinə ola bilmərik. Lakin hesab edirik ki, öz müqəddəratını təyin etmək hüququ Dağlıq Qarabağda qanuni surətdə həyata keçirilmişdir. Üstəlik, kompromisimiz bundan ibarətdir ki, buna baxmayaraq, biz bu iki prinsip arasında kompromis tapmaq imkanlarını axtarırıq. Bizə təklif olunan ümumi dövlət ideyası da məhz həmin düzgün kompromisi tapır 

Sual: Mən cənab Koçaryana sual vermək istərdim. Yenə də həmin problemə, erməni soyqırımı deyilən məsələyə qayıdıram. Ermənistan ərazi baxımından kompensasiya tələb etmək niyyətindədirmi?

Robert Koçaryan: Bu sual lap əvvəldə bir qədər geniş şəkildə verilmişdi. Sual iki dəfə səslənsə də, mən ona, hər halda, cavab verəcəyəm. Türkiyədə bu hadisə 1915-ci ildə baş vermişdir. Lakin söhbət prinsipcə təkcə həmin ildən getmir, bu, çox-çox əvvəllər, hələ XIX əsrin axırlarından başlanmış, Türkiyənin daxilində baş vermişdi. Soyqırımının tanınması prosesi ilə əlaqədar, məncə, indi Ermənistanın bir dövlət olaraq Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları sürmək imkanları və hüququ yoxdur. Lakin soyqırımından şəxsən zərər çəkmiş vətəndaşların fərdi qaydada kompensasiya tələb etməyə haqqı var. Bununla əlaqədar necə hərəkət etmək artıq onların öz işidir. Sonra, Türkiyənin Avropa Birliyində üzvlüyü Avropa məhkəmələrinə müraciət etmək, hansısa kompensasiyalar tələb etmək imkanını da nəzərdə tutacaqdır. Lakin təkrar edirəm, bu həmin hadisələrin gedişində zərər çəkmiş adamların və ya onların varislərinin işidir. Ərazi problemi başqa müstəvidədir. O, Sevr müqaviləsi ilə bağlıdır. Bu məsələnin mətləbə dəxli yoxdur və indi mən onu müzakirə etməyi, sadəcə olaraq, lazım bilmirəm.