Axtarış

HEYDƏR ƏLIYEV AZƏRBAYCAN ELMINDƏ

İxtisas: 5503.02 – VƏTƏN TARİXİ

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiyanın

A V T O R E F E R A T I

DİSSERTASİYANIN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ

Mövzunun aktuallığı. Tarix boyu hər bir xalqın taleyində liderlərin misilsiz rol oynadıqları şəksizdir. Şəxsiyyətlərin mövcud şəraitdə öz xalqına necə xidmət etmələri, arzu və istəklərini yerinə yetirmələri, dövlətin ərazi bütövlüyünün qorunması və istiqlalı uğrunda apardıqları mübarizənin hərtərəfli, obyektiv və dərindən təhlil edilməsi tarixşünaslıq qarşısında duran mühüm və aktual məsələlərdən biridir. Bu baxımdan da Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi fəaliyyəti və ərazi bütövlüyünün qorunması sahəsindəki fəaliyyətinin araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır.

Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyətlər olmuşdur ki, onların hər birinin həyatı və yaradıcılıq yolu bugünkü nəslə örnək ola bilər. Tədqiqat işini yazmaqda da məqsəd görkəmli siyasi və dövlət xadimi, ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqımız və dövlətimiz qarşısında göstərdiyi tarixi missiyanı araşdırmaq, onun Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması uğrunda apardığı mübarizəni öyrənmək və əsassız erməni iddialarına cavab verməkdir.

Müasir dövrdə ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına ərazi iddialarının davam etməsi, ərazilərimizin 20%-nin erməni işğalı altında olması problemi fundamental elmi tədqiqatların daha əsaslı və məqsədyönlü aparılmasını tələbini ciddiliyi ilə qarşıya qoyur. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən tədqiqatın mövzusu öz aktuallığı ilə seçilir və problemin araşdırılmasında mühüm rol oynayır.

XX əsrdə Azərbaycana rəhbərlik etmiş şəxsiyyətləri gözümüz önündən keçirsək, görərik ki, onlardan heç biri Heydər Əliyev qədər Azərbaycan xalqına və dövlətçiliyinə xidmət etməyə nail ola bilməmişlər. Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçildiyi ilk gündən ölkəni addım-addım müstəqilliyə doğru aparmışdı. Azərbaycanın müstəqilliyinin faktiki olaraq siyasi-iqtisadi və mənəvi-psixoloji bazası Heydər Əliyev tərəfindən XX əsrin 70-80-ci illərində qoyulmuşdu. C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbin təşkili, irihəcmli, müstəqil profilli zavod və fabriklərin tikilməsi, respublikanı tam idarə etməyə qadir olan peşəkar kadrların hazırlanması, ali məktəb  bunlar hamısı-şəbəkələrinin və digər mədəniyyət, təhsil ocaqlarının tikilməsi  Azərbaycanı müstəqilliyə aparan yolun başlanğıcı idi.

Heydər Əliyevin fəaliyyətində azərbaycanlı hərbçi kadrların hazırlanması və gənclərin hərbi vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsi mühüm yer tuturdu. Heydər Əliyev gələcəkdə Azərbaycanın müstəqil olacağını hələ o vaxtlar görür və bu məqsədlə yorulmadan çalışırdı.

Bu gün ölkəmiz üçün ən vacib məsələ Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalı problemidir. Problemin həll edilməmiş vəziyyətdə qalması, hər bir dövlət üçün ən vacib məsələ olan ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi ölkəmiz üçün hələ də problem kimi davam etməsi deməkdir. Çünki Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin dəfələrlə bəyan etdiyi kimi, ölkəmiz üçün ən vacib məsələ ərazi bütövlüyümüzün nəyin bahasına olursa-olsun bərpası məsələsidir.

Uzun müddətdir ki, problemin həlli üçün səylər göstərilsə də, bu hələ də ciddi nəticə vermir. Bunun səbəbləri arasında bir yandan Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi, digər tərəfdən beynəlxalq aləmin problemə reaksiyasının lazımi səviyyədə olmaması, vasitəçilərin çox vaxt obyektivlikdən uzaq mövqe nümayiş etdirmələri kimi reallıqlar daha çox diqqəti cəlb edir. Həmin reallığın əsas səbəblərindən biri də bu sahədəki elmi tədqiqatların ümumi çatışmazlığıdır. Eyni zamanda xüsusi olaraq Azərbaycanın ədalətli mövqeyinin elmi cəhətdən əsaslandırılmasına dair çatışmazlıq da var. Digər yandan, elmi cəhətdən əsaslandırılmış mövqeyin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması hər gün daha da zəruri hala gəlir. Bununla yanaşı, problemin həlli istiqamətində beynəlxalq hüquq normalarına uyğun Azərbaycanın haqlı mövqeyini əks etdirən prinsiplərin elmi şəkildə ortaya qoyulması da zəruridir. Xaricdə güclü lobbiyə malik olan, bununla yanaşı, bəzi güclü dövlətlərin strateji maraqları naminə dəstəklənən erməni tərəfinin öz mövqeyini yalançı faktlarla da olsa, dünyaya daha yüksək səviyyədə çatdırmağa çalışdığı müşahidə edilir. Bütün bunlar isə dövlətimizin problemin ədalətli həlli istiqamətindəki səylərinə maneələr yaradır. Qeyd edilən çatışmazlığın aradan qaldırılması istəyi bu dissertasiyanın ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.

İşin xronoloji çərçivəsi. Dissertasiya işi xronoloji cəhətdən XX əsrin 60-cı illəri – 2003-cü ilə qədər olan dövrü əhatə edir. Xronoloji çərçivənin belə müəyyənləşdirilməsi ermənilərin torpaqlarımıza qarşı XX əsrin 60-cı illərində yeni ərazi iddiaları ilə çıxış etmələri və Heydər Əliyevin Azərbaycanda birinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlməsi ilə ərazi bütövlüyü uğrunda istər sovet dövründə, istərsə də XX əsrin sonlarında apardığı mübarizəni araşdırmaq zərurətindən irəli gəlir. Tədqiqata cəlb olunan dövrdə ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları, torpaqlarımızın işğalı, müstəqil respublikanın parçalanmasına aparan yollar, Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması istiqamətində apardığı mübarizənin öyrənilməsi tarixi problem kimi bir sıra cəhətlərin elmi həllinə imkan verir.

Tədqiqatın obyekti. Müəyyən edilən tarixi mərhələdə Azərbaycan ərazilərinə qarşı erməni iddiaları, torpaqlarımızın işğalına rəvac verən amillər, bu iddialara qarşı Heydər Əliyevin mübarizəsi tədqiqatın obyekti kimi müəyyən edilmişdir. Tarixi ərazilərimizə qarşı erməni təcavüzünün müasir dövrdə də davam etməsi, ərazi bütövlüyümüzün bərpa edilməsi uğrunda Heydər Əliyevin beynəlxalq təşkilatlar və dünyada söz sahibi olan dövlətlərlə apardığı danışıqlar tədqiqatın obyektinin seçilməsində əsas götürülmüşdür.

Mövzunun araşdırılma səviyyəsi. Tədqiq olunan mövzu tarixi problem kimi müstəqillik dövrü tariximizin ən aktual mövzularındandır. Sovet dövrü tarixşünaslığında ermənilərin ərazi iddiaları ilə bağlı mövzular üzərində qalın pərdə olduğundan bəzi məsələlər yalnız səthi araşdırılmışdır. XX əsrin əvvəllərindən başlayan ərazi iddiaları probleminin tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılması sovet dövründə mümkün olmamışdır. Heydər Əliyevin dövlətçilik fəaliyyəti tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılsa da, onun ərazi bütövlüyünün təmin olunması sahəsindəki fəaliyyəti qismən tədqiq olunmuşdur.

Bu sahədə İ.Hüseynovanın doktorluq dissertasiyası müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması və möhkəmlənməsində Heydər Əliyevin rolu məsələsinə həsr olunmuşdur (Hüseynova İ. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması və möhkəmlənməsində Heydər Əliyevin rolu: Tarix elm. dok. dis., Bakı, 2003, 426 s.). Müəllif dissertasiyasının I fəslində Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətdə olduğu illəri araşdırmış, lakin ərazi bütövlüyü və hərbi quruculuq sahəsindəki fəaliyyətinə toxunmamışdır. Dissertasiyanın Heydər Əliyevin dövlətçilik və siyasi fəaliyyətinin Naxçıvanın dövrünə həsr olunmuş III fəslində çox geniş araşdırılma aparılsa da, Naxçıvan ərazilərinin erməni işğalından qorunması, sovet qoşunlarının Naxçıvandan çıxarılması məsələləri sistematik surətdə verilməmişdir.

Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevin 30 ildən artıq dövlətçilik fəaliyyəti, onun Azərbaycan üçün gördüyü işlər müxtəlif tədqiqatçı alimlərin (R.Mehdiyevin (Mehdiyev R. Azərbaycanlılara qarşı soyqırım gerçəklikləri. Bakı: Milli Məclisin nəşri, 2000, 203 s.; V), Ə.Həsənovun (Həsənov Ə. Azərbaycan və ATƏT: Ermənistan-Azərbaycan Münaqişəsi və Dağlıq Qarabağ Problemi Ümumi Avropa Təhlükəsizliyi Fonunda. Bakı: 1997, s.;), H.Orucovun(Orucov H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət. Bakı: Şərq-Qərb 2001, 165 s), Y.Mahmudovun (Mahmudov Y. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti. Bakı: Təhsil, 2002, 328 s.;), İ.Hacıyevin (Hacıyev İ., Məmmədov Ş., Naxçıvan və naxçıvanlılar. Bakı: 2001, Elm , 275 s.; H), İ.Həbibbəylinin (Həbibbəyli İ., Hacıyev İ.,İsmayılov B. İntibahın 15 ili. Naxçıvan: Əcəmi, 2010, 278 s.), İ.Hüseynovanın (Hüseynova İ. Müstəqilliyimizin təminatçısı. Bakı: Təhsil, 2003, 504 s.;), M.Qasımlının (Qasımov M., Abdullayev M. Beynəlxalq münasibətlər tarixi. (XX əsr. II hissə. 1946-1999- cu illər), Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1999, 450 s.;), A.Səmədovun (Səmədov A. Böyük xilaskar. Bakı: Ozan , 2004, 286 s; Böyük siyasətin təntənəsi. Bakı: Oskar, 2004, 314 s), E.Axundovanın (Axundova E. Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman 1923-1969. I hissə, Bakı: Ozan, 2007, 352 s) və s.) əsərlərində öz əksini tapsa da, tədqiqata cəlb olunmuş ərazi bütövlüyü məsələsi ayrıca olaraq tədqiq olunmamışdır.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Dissertasiyanın məqsədi ermənilərin ərazilərimizə qarşı əsassız iddiaları, torpaqlarımızın işğalının səbəbləri və Heydər Əliyevin ərazi bütövlüyünün təmin olunması sahəsindəki fəaliyyəti probleminin araşdırılmasından ibarətdir . Bu məqsəd aşağıdakı vəzifələri irəli sürmüşdür:

-XX əsrin 60-cı illərində ermənilərin Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddiaları və Heydər Əliyevin bu iddiaların qarşısının alınması uğrunda mübarizəsini öyrənmək;

-Heydər Əliyevin Azərbaycana ilk dəfə rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə gələcək müstəqil Azərbaycan ordusunun təməlinin yaradılması istiqamətində fəaliyyətini, C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbin yaradılması zərurətini, qarşıya çıxan çətinlikləri izləmək;

-Müstəqillik uğrunda mübarizənin başlandığı ilk vaxtlarda Heydər Əliyevin hadisələrə düzgün siyasi qiymət verməsini tarixi faktlarla göstərmək;

-Ermənipərəst M.Qorbaçovun keçmiş SSRİ-də siyasi hakimiyyətə gəlməsindən sonra Heydər Əliyevin vəzifədən uzaqlaşdırılması, bununla da ermənilərin ərazi iddialarının yeni dalğasının başlanmasını izləmək, Heydər Əliyevin ermənilərin ərazi iddialarının həyata keçirilməsində ən böyük maneə olduğunu faktlarla göstərmək;

-1987-1993-cü illərdə ümummilli liderin Azərbaycan rəhbərliyində olmaması, rəhbərlikdə olan şəxslərin Azərbaycanın milli maraqlarını qoruya bilməməsi səbəbindən ərazilərimizin itirilməsi və dövlətçiliyimizin məhv olma təhlükəsi ilə üzləşməsi faktını əhatəli araşdırmaq;

-1990-1993-cü illərdə Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıvanın erməni işğalından qorunmasında, ərazinin blokadadan çıxarılmasında Heydər Əliyevin xilaskarlıq missiyasını araşdırmaq;

-Heydər Əliyevin 1993-cü ilin iyununda Azərbaycanda rəhbərliyə gəlməsi zərurətini izah etmək, bununla da Azərbaycanın qurtuluşunun başlandığını faktlarla göstərmək;

-Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilməsindən sonrakı dövrdə respublikada aparılan ordu quruculuğu siyasəti, daxili çəkişmələrin, düşmənlə cəbhə bölgəsində hərbi uğursuzluqların, dövlət çevrilişi cəhdlərinin qarşısının alınmasını faktlarla göstərmək;

-Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi uğrunda böyük dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların rolundan istifadə etməklə işğal olunmuş ərazilərin qaytarılması istiqamətindəki fəaliyyətini təhlil etmək.

Dissertasiyanın metodoloji əsası. Tədqiqatın mövzusu müasir tariximizin, o cümlədən müstəqillik dövrünün ən ağrılı, ən vacib, bundan sonrakı bütün dövrlər üçün böyük ümummilli və tarixi əhəmiyyət daşıyan problemi əhatə etdiyindən tədqiqat zamanı bəhs olunan dövrün ibrət dərsləri və milli dövlətçilik təcrübəsi əsas götürülmüşdür. Bu zaman tariximüqayisəli, təsviri, nəzəri təhlil və elmi-tarixi ümumiləşdirmə kimi tədqiqat metodlarına üstünlük verilmişdir. Qarşıya qoyulmuş məqsəd və vəzifələrin yerinə yetirilməsi, problemin ayrı-ayrı cəhətlərinin uğurlu elmi həlli üçün tarixi proseslərin səbəb və nəticə əlaqələrinin aşkarlanmasına kömək edən digər metodlardan da istifadə edilmiş, tarixi hadisələrə obyektiv yanaşma prinsipi gözlənilmişdir.

Tədqiqatın mənbəşünaslıq bazası. Dissertasiyanın qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrin həllinə nail olmaq üçün arxiv sənədlərindən, nəşr olunmuş zəngin ədəbiyyat və dövrü mətbuat materiallarından geniş istifadə edilmişdir. Araşdırmaya cəlb edilmiş sənəd və materialların bir hissəsi Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin (ARDA) 28, 379, 2941 və digər fondlarından əldə olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin (ARPİİSSA) 56, 62, 63, 66, 67, 68, 70, 73, 83, 84, 85, 91, 169-cu fondlarından əldə edilən sənəd və materiallar da mövzunun tədqiqi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin 1990-1993-cü illərini öyrənmək üçün Naxçıvan MR Ali Məclisinin Arxivinin 1-ci fondu bütünlüklə tədqiq olunmuşdur. Bu baxımdan Naxçıvan MR Ali Məclisi Arxivindəki sənəd və materiallar problemin öyrənilməsində müstəsna yer tutur.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Arxivinin (ARMMA) 2941 saylı fondunun materialları tədqiq olunaraq onlardan dissertasiyada geniş istifadə olunmuşdur.

Nəşr olunmuş mənbələr içərisində əsas yeri Heydər Əliyevin məruzə, çıxış, nitq, bəyanat, məktub, müraciət, fərman, söhbət və müsahibələrini əks etdirən fundamental seriyalı mənbələr tutur. Bütün bunlar müstəqillikdən əvvəlki dövrün tarixinə qiymət verilməsində, Azərbaycanın müstəqillik dövrünün tarixinin işıqlandırılmasında, ümummilli lider Heydər Əliyevin çoxsahəli, geniş fəaliyyətinin tədqiq edilməsində qiymətli tarixi qaynaqlardır. Heydər Əliyevin çıxışlarında, müsahibə və söhbətlərində, xarici ölkə nümayəndələri ilə görüşlərində ölkənin siyasi vəziyyəti, Azərbaycanın xarici siyasəti və beynəlxalq mövqeyi, respublikamızın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll edilməsi yolları, digər zəruri məsələlərin tarixi və həyata keçirilməsinin nəticələri, onların təhlili verilir. Bunlar əsas tarixşünaslıq və mənbəşünaslıq bazasıdır.

İ.Hacıyevin, Ə.Həsənovun, R.Mehdiyevin, M.Qasımlının, İ.Hüseynovanın, Y.Mahmudovun, H.Orucovun və digər alimlərin əsərləri Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması sahəsində fəaliyyətinin öyrənilməsində mühüm yer tutur.

Bundan başqa, müasir dövrdə nəşr edilmiş bir sıra tədqiqatlar da diqqətəlayiqdir. A.Qurbaninin, V.Arzumanlının, E.Axundovanın, H.Bаbаоğlunun, T.Qaffarovun, V.Piriyevin, A.Səmədovun, Z.Sərdarovun və digərlərinin gərgin əməkləri nəticəsində ərsəyə gələn qiymətli əsərlər, habelə digər nəşrlər bəhs olunan dövrün hadisələrinə müasir baxış prizmasını əks etdirmək baxımından təqdirəlayiqdir. İ.Hüseynovanın “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması və möhkəmlənməsində Heydər Əliyevin rolu” monoqrafiyası bizim tarixi problem kimi araşdırdığımız mövzunu öyrənmək baxımından qiymətli mənbədir (Hüseynova İ. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması və möhkəmlənməsində Heydər Əliyevin rolu: Tarix elm. dok. dis., Bakı, 2003, 426 s).

Dissertasiyanın yazılmasında dövri mətbuat materiallarından da geniş istifadə edilmişdir (“Aydınlıq”, “Azərbaycan”, “Azadlıq”, “Dövran”, “Ekspress”, “Elm”, “Xalq”, “Xalq ordusu”, “Kommunist”, “Naxçıvan”, “Oğuz yurdu”, “Respublika”, “Səs”, “Səhər”, “Şərq qapısı”, “Vətən səsi”, “Yeni fikir”, “Yeni Azərbaycan”, “Аргументы и факты”, “Бакинский рабочий”, “Вышка”, “Известия”, “Koмсомолская правда”, “Сосиалистическая индустрия”, “LHumanite” və “Vashington Post” qəzetləri;). Rəsmi dövlət orqanlarının qəzet və jurnallarına üstünlük verilməklə yanaşı, bir sıra qeyri rəsmi orqanların da mətbu orqanlarına müraciət olunmuşdur. Dissertasiyanın ideya-siyasi və mənbəşünaslıq bazasını, əsasən, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əsərləri təşkil edir.

Dissertasiya işinin elmi yenilikləri və praktik əhəmiyyəti. Dissertasiya işinin elmi yenilikləri aşağıdakılardır:

- 60-cı illərdə ermənilərin torpaqlarımıza qarşı ərazi iddiaları ilk dəfə olaraq dissertasiya işi səviyyəsində araşdırılmış, ərazi iddiaları, ərazilərimizin işğalı siyasətinin mahiyyəti və nəticələri müəyyən edilmişdir;

- 1971-ci ildə Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi təmayüllü internat məktəbinin yaradılması gələcək müstəqil Azərbaycan dövlətinin ordusunun təməlini təşkil etdiyi aydınlaşdırılmışdır;

- 1990-1993-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının erməni təcavüzündən qorunmasında və muxtar respublikanın blokada şəraitində yaşaya bilməsində Heydər Əliyevin mühüm tarixi xidmətləri araşdırılmışdır;

- 1990-1993-cü illərdə ölkədə yaranan siyasi hərc-mərclik, xaos şəraitində Ermənistanın təcavüzü, ərazilərin işğalı, Azərbaycanın cənubunda və şimalında separatçı hərəkatların genişlənməsi, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi parçalanmaq təhlükəsi qarşısında qalması faktı geniş təhlil olunmuşdur;

- Heydər Əliyevin Azərbaycanda ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlməsindən sonra milli ordunun formalaşdırılması, vahid komandanlığa tabe olan nizami silahlı qüvvələrin yaranması və erməni hücumlarının qarşısının alınması, atəşkəs sazişinin imzalanması və bu kimi proseslərin mahiyyəti öyrənilmişdir;

- Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması istiqamətində dünyanın aparıcı dövlətləri və beynəlxalq təşkilatları ilə aparılan danışıqlar əhatəli araşdırılmışdır.

Dissertasiya praktik əhəmiyyəti ilə də diqqəti cəlb edir. Onun materiallarından Azərbaycanın müasir tarixinə dair elmi tədqiqat işlərinin, ümumiləşdirici əsərlərin yazılmasında, Heydər Əliyev və ərazi bütövlüyü probleminə həsr olunmuş mühazirələrdə, dərsliklər üçün uyğun mövzuların yazılmasında istifadə oluna bilər. Bu tədqiqat əsəri eyni zamanda bundan sonra müvafiq mövzularda yazılacaq elmi-tədqiqat işləri üçün mənbə rolunu oynaya bilər. Onun elmi nəticələrindən Heydər Əliyevin dövlətçilik fəaliyyətinin müxtəlif problemlərinin tədqiqində də istifadə edilməsi mümkündür. Çünki Heydər Əliyevin rəhbərlik təcrübəsinin dərindən öyrənilməsinin böyük elmi-praktik əhəmiyyəti vardır. Bu böyük şəxsiyyət haqqında çoxlu əsərlər yazılmasına baxmayaraq, onun ərazi bütövlüyünün qorunması sahəsində fəaliyyəti xüsusi elmi-tədqiqat obyekti olmamışdır. Halbuki Heydər Əliyevin birinci siyasi rəhbərliyi dövründə ermənilərin ərazi iddialarına qarşı mübarizə təcrübəsinin tədqiq edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Heydər Əliyevin dövlətçilik fəaliyyətinin öyrənilməsi müasir Azərbaycan tarixinin ən ümdə problemlərindən biri kimi qarşıda durur.

Bu mövzuda yazılmış dissertasiya və elmi-tədqiqat işləri dövrümüzdə həm də çox böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsi və geniş kütlələr içərisində gündəlik təbliğat-təşviqat işlərində bu dissertasiyanın materiallarından geniş istifadə edilməsi səmərəli olar. Hazırda ölkəmizin qarşılaşdığı ən böyük problemlərdən olan Azərbaycan torpaqlarına qarşı erməni təcavüzünün və saxta erməni iddialarının ifşası istiqamətində ideoloji mübarizə zamanı bu dissertasiyanın nəzərə alınması məqsədə müvafiqdir.

İşin aprobasiyası. Dissertasiya mövzusu Naxçıvan Dövlət Universiteti Elmi Şurasının 2006-cı il 26 yanvar tarixli iclasında (protokol № 9) “Heydər Əliyev və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü” adı ilə təsdiq olunmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsi tarix üzrə problem şurası 2006-cı il 25 dekabr tarixli iclasının 6 saylı protokoluna əsasən, dissertasiyanın adı qismən dəyişdirilərək “Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması sahəsində fəaliyyəti” adı ilə rəsmiləşdirilmişdir. Bu dəyişiklik Naxçıvan Dövlət Universiteti Elmi Şurasının 2012-ci il 13 yanvar tarixli iclasında (protokol № 4) təsdiq olunmuşdur. Dissertasiya 2006-2011-ci illərdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Azərbaycan tarixi kafedrasında yerinə yetirilmişdir. İşin əsas müddəaları haqqında AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində, Naxçıvan Dövlət Universitetində, Qafqaz Universitetində, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində, Gəncə Dövlət Universitetində, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində və digər universitetlərdə keçirilən elmi konfranslarda məruzələr edilmişdir. Tədqiqatın əsas məzmunu müəllifin müxtəlif vaxtlarda ölkəmizin və Türkiyənin elmi məcmuələrində nəşr olunmuş 1 kitab, 10 məqalə və tezisində öz əksini tapmışdır.

Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

DİSSERTASİYANIN ƏSAS MƏZMUNU

Girişdə mövzunun aktuallığı və xronoloji çərçivəsi əsaslandırılmış, mövzunun öyrənilməsi səviyyəsi araşdırılmış, dissertasiyanın tədqiqat obyekti, məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirilmiş, mənbəşünaslıq bazası təhlil olunmuş, elmi yeniliklər və praktik əhəmiyyəti göstərilmiş, metodoloji əsası şərh edilmişdir.

Dissertasiyanın birinci fəsli – “Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması və hərbi kadrların hazırlanması sahəsində fəaliyyəti (ХХ əsrin 60-80-ci illəri)” adlanır və iki yarımfəsildən ibarətdir. “Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması istiqamətində fəaliyyəti” adlanan birinci yarımfəsildə XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ərazilərinin Ermənistana verilməsi prosesinə nəzər salınmışdır. Tarixi faktlar həqiqəti təsdiq edir ki, indiki Ermənistan adlanan ərazi XIX əsrə qədər xalis türk yurdu - azərbaycanlıların yaşadıqları ərazi olmuşdur. Çar Rusiyasının hakim dairələrinin səyi ilə İran və Türkiyədən ermənilərin bu əraziyə kütləvi surətdə köçürülməsinə baxmayaraq, onlar burada heç vaxt əhalinin əksəriyyətini təşkil edə bilməmişlər (Abdullayev E. Dağlıq Qarabağ problemi beynəlxalq hüquq müstəvisində. Bakı: Təhsil, 2004, s. 23).

Təəssüf ki, Azərbaycan torpaqlarının ermənilər tərəfindən işğal edilməsi, onların 1905-1907, 1918-20-ci illərdə xalqımıza qarşı törətdikləri qırğınlar, 1948-1953-cü il deportasiyasını təsdiqləyən faktlar, sənədlər uzun illər məxfi arxivlərdə saxlanılmışdır. Yalnız müstəqillik qazandıqdan sonra xalqımızın tarixi keçmişinin obyektiv mənzərəsini yaratmaq imkanı əldə edilmişdir. Uzun illər gizli saxlanılan, üzərinə qadağalar qoyulan həqiqətlər açılmış, təhrif edilmiş tarixi hadisələr özünün əsl qiymətini almışdır. Bu mənada Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 26 mart 1998-ci ildə imzaladığı “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərman (“Respublika” qəzeti, 1998, 27 mart) mühüm siyasi əhəmiyyət kəsb edir.

Ermənilərin torpaqlarımıza qarşı əsassız iddiaları Sovetlər Birliyinin tərkibində olduğumuz vaxtlarda da davam etmişdir. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri M.İsgəndərov və katibi Z.Şükürovanın 1969-cu il may ayının 7-də imzaladıqları “Azərbaycan SSR ilə Ermənistan SSR arasındakı sərhədin qrafik təsvirinin təsdiq edilməsi haqqında” iki maddədən ibarət qərarda (№ 805-VII) deyilirdi:“1.Azərbaycan SSR ilə Ermənistan SSR arasında Zaqafqaziya MİK tərəfindən təsdiq edilmiş sərhədin göstərilən respublikaların Paritet komissiyası tərəfindən 1:25.000 miqyaslı topoqrafik xəritələrin vərəqələrinə keçirilmiş və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən təqdim olunmuş qrafik təsviri bəyənilsin; 2. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə tapşırılsın ki, respublika sərhədi təsvirinin müvafiq sahələrdə Ermənistan SSR nümayəndələri ilə birlikdə naturaya keçirilməsini 1969-cu il noyabrın 1-dək təmin etsin”( ARDA, f.2941, siyahı 7, iş 1925, v. 245).

13 may 1969-cü il tarixində Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin bürosunda “Azərbaycan SSR ilə Ermənistan SSR arasındakı sərhədin qrafik təsvirinin təsdiq edilməsi haqqında” layihə bəyənildi (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi (ARPİİSSA) , fond 1, siyahı 56, iş 36, v. 92-96).

Lakin bu qərar qəbul ediləndən bir müddət sonra respublikanın düşdüyü bu ağır vəziyyətində Azərbaycan rəhbərliyində mühüm dəyişiklik oldu (Mahmudov Y. Heydər Əliyev ideyalarının zəfər yürüşü. Bakı: Təhsil, 2011, s. 82-83). 1969-cu il iyulun 14-də Heydər Əlirza oğlu Əliyevin Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə seçilməsi həm bu bədnam, antiazərbaycan qərarın yerinə yetirilməsinə imkan vermədi, həm də ermənilərin Azərbaycandan yeni-yeni torpaq iddialarına birdəfəlik son qoydu.

Heydər Əliyev həmin ilin iyul ayında Azərbaycana rəhbər seçilən kimi cəsarətlə bu məsələni qaldırdı. O, məsələyə yenidən baxmağı Moskva qarşısında inadla qoydu. Belə sərt mövqe respublikanın gənc, mövqelərini hələ möhkəmləndirməmiş rəhbəri üçün təhlükəli olsa da, Azərbaycan xalqının mənafelərini üstün tutan Heydər Əliyev təzyiqləri rədd edərək inadından dönmədi. Onun məntiqi, bilik və bacarığı Moskvanı geri çəkilməyə vadar etdi. Erməni rəsmi dairələri yerində oturduldu. Heydər Əliyev bu məsələni bir ay müddətində uğurla həll etdi. O, həmin qərarı yerinə yetirməkdən imtina etdi. Moskvadakı bəzi qüvvələr və Ermənistan rəhbərləri qərarın həyata keçirilməsinə çox cəhd etsələr də, Heydər Əliyev buna imkan vermədi.

Fəslin “Heydər Əliyevin uzaqgörənliyi: ərazi bütövlüyünün qorunması üçün hərbi sahədə kadr hazırlığının başlanması” adlanan ikinci yarımfəslində ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin birinci dövründə, hələ Azərbaycan Sovetlər Birliyinin tərkibində olduğu vaxtlarda milli ordu quruculuğunun təməli qoyulduğu qeyd olunur. Qeyd olunmuşdur ki, döyüşmək bacarığı ilə seçilən xalqımızın başqa dövlətlərin təsiri altında olduğu vaxtlarda hərb sənətindən kənarda qalmaları istiqamətində məqsədyönlü iş aparılmışdır. İstər XIX, istərsə də XX əsrdə bütün imkanlardan istifadə olunmaqla Azərbaycan övladlarının professional hərbçi-zabit kimi yetişmələrinin qarşısı alınırdı. Bunda da əsas məqsəd ondan ibarət idi ki, gələcəkdə Azərbaycan müstəqillik qazanacağı istənilən dövrdə torpaqları milli ordusu tərəfindən qoruna bilməsin və nəticədə təkrar işğal altına düşsün. Bütün bunları çox gözəl başa düşən ümummilli lider Heydər Əliyev milli hərbçi kadrların hazırlanmasına XX əsrin 70-ci illərində başlamışdı. Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycanda birinci dəfə siyasi hakimiyyətə gələn kimi bu sahəyə diqqəti artırdı. Ötən əsrin 70-ci illərində Heydər Əliyev uzaqgörənliklə Azərbaycanın müstəqillik yoluna qədəm qoyacağını görür və müstəqil dövlətin milli ordusu üçün yüksək ixtisaslı zabit kadrların yetişməsi üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Bəlkə də, o vaxtlar heç kim düşünə bilməzdi ki, nə vaxtsa bu ittifaq dağılacaq, hər bir respublika müstəqillik yoluna qədəm qoyaraq öz suverenliyini, sərhədlərinin toxunulmazlığını qorumaq şərəfinə nail olacaqdır.

1971-ci ildə Azərbaycan KP MK hərbi təmayüllü internat məktəbin yaradılması haqqında qərar verəndə bu, Moskvanın hədsiz narazılığına səbəb olmuşdu. Azərbaycanlıların hərbi peşələrə yiyələnməsi yolunda ciddi maneələr yaradılmışdı. Azərbaycanlı gənclərin keçmiş SSRİ-nin ali hərbi məktəblərinə daxil olmasını təmin etmək, milli hərbi kadrlar yetişdirmək məqsədi ilə 1971-ci ildə sonralar “Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi lisey” adlandırılan məktəbin təsis edilməsi bu problemin həlli yolunda ciddi addım oldu. 1973-cü ildə ona ümumrespublika məktəbi statusu verildi. 1976, 1978, 1981-ci illərdə məktəbin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, maddi-texniki bazasının genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsi üzrə tədbirlər haqqında mühüm qərarlar qəbul edilərək həyata keçirildi (Qurbani A. Mənim hərbi liseyim. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2002, s. 11).

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Azərbaycanda milli ordu quruculuğunda ən böyük nailiyyətlər məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məhz Heydər Əliyev uzaqgörən siyasətçi kimi sovet dönəmində gələcək müstəqil Azərbaycanın milli ordusu barədə düşünə və bu sahədə qətiyyətli addımlar ata bilərdi. Heydər Əliyevin respublikada yaratdığı hərbi məktəblərin məzunları və hərbi biliklərə yiyələnmək üçün SSRİ-nin digər hərbi məktəblərinə göndərilən yüzlərlə azərbaycanlı gənclər müstəqil Azərbaycanın torpaqları uğrunda döyüşlərdə öz peşəkarlıqlarını sübut etdilər. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, müstəqilliyi və azadlığı uğrunda C.Naxçıvanski adına Hərbi Məktəbin neçə-neçə yetirməsi olan zabit şəxsi rəşadət və şücaət nümunələri göstərərək şəhidlik zirvəsinə ucaldı.

Beləliklə, Heydər Əliyevin fəaliyyətində azərbaycanlı hərbçi kadrların hazırlanması və gənclərin hərbi vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsi mühüm yer tuturdu. Azərbaycan rəhbəri bu sahədəki fəaliyyətini bir neçə istiqamətdə həyata keçirirdi. O, C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbi yaratdı; azərbaycanlıları hərbi işə cəlb etdi; ölkənin ali hərbi məktəblərinə azərbaycanlı gənclərin göndərilməsinə nail oldu; İkinci Dünya müharibəsində iştirak edən yüksək rütbəli azərbaycanlı hərbçilərin tanıtdırılmasına, adlarının əbədiləşdirilməsinə nail oldu; görkəmli hərbçilərin yubileylərini, Qələbə bayramını təntənəli keçirdi; məktəblərdə hərbi idman oyunlarının keçirilməsini genişləndirdi; sovet ordu sıralarına çağırılan gənclərin döyüş hissələrində qulluq etmələrinə nail oldu; Azərbaycanda mülki müdafiə məqsədləri üçün sığınacaqlar tikdirdi, hərbi strateji yollar çəkdirdi və təmir etdirdi; hərbi hospitallar, hərbi toplanış məntəqəsi tikdirdi, hərbi aerodromları yeniləşdirdi; hərbi dənizçilərin yetişdirilməsinə xüsusi qayğı göstərdi və s. işlər gördü.

Dissertasiyanın “Azərbaycan torpaqlarına qarşı erməni təcavüzü (1980-ci illərin sonu, 1990-ci illərin əvvəlləri)” adlanan ikinci fəsli iki yarım fəsildən ibarətdir. Bu fəslin birinci yarımsəsli “Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı rayonlara erməni təcavüzünün başlanması, Azərbaycan ərazilərinin işğalı” adlanır. Bu yarımfəsildə XX əsrin 80-ci illərinin sonu 90-cı illərinin əvvəllərində ölkəmizin ictimaisiyasi həyatı xarakterizə olunur. Belə ki, 1980-ci illərin sоnundа SSRİ-nin dаğılmа prоsеsindən istifаdə еdən еrməni millətçiləri Аzərbаycаn Rеspublikаsınа qаrşı yеni ərаzi iddiаlаrı irəli sürdülər. SSRİ-də 1985-ci ildə M.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə erməni separatçıları yenidən fəallaşdılar. 1985-1986-cı illərdə Mоskvаdаkı еrməni lobbisi аrtıq Dаğlıq Qаrаbаğa ərazi iddialarının оrtаyа qоyub öz mənafelərinə uyğun həll еtmək üçün оnlаrа ən böyük mаnеə оlаn Hеydər Əliyеvi siyasət aləmindən uzaqlaşdırmağı qərаrа аlmışdılаr.

1987-ci ilin oktyabr ayında Heydər Əliyevin SSRİ rəhbərliyində tutduğu yüksək vəzifədən uzaqlaşdırılması ermənilərin öz niyyətlərini reallaşdırmaq ümidini artırdı. Heydər Əliyev rəhbərlikdən uzaqlaşdırılmasının əsl səbəbləri haqqında deyirdi: “Siyasi bürodan istefa verdikdən 15 gün sonra Qarabağ məsələsi ortaya çıxdı. M.Qorbaçovun ən yaxın adamı, iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri, milliyətcə erməni olan professor Aqanbekyan Parisdə keçirdiyi bir mətbuat konfransında “Dağlıq demiş (“L Humanite” qəzeti, 1987, 18 noyabr)-Qarabağ Ermənistana verilməlidir”, bu məsələ ilə əlaqədar M.Qorbaçovu da qızışdırmışdı. Moskvanın Qarabağ əməliyyatı mənim Siyasi bürodan getməyimdən sonra başlandı.

Moskva DQMV-ni Azərbaycan SSR-in tərkibindən çixartmaq istiqamətində daha bir addım atdı: SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti 1989-cu il yanvarın 12-də “Azərbaycan SSR-in DQMV-də xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi haqqında” qərar qəbul etdi (ARPİİSSA, fond 1, siyahı 83, iş16, v. 1). DQMV-də yaradılmış Xüsusi İdarəetmə Komitəsi (XİK) Muxtar Vilayətin Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsini təmin etməli idi. Ermənipərəst Arkadi Volskinin başçılıq etdiyi XİK birbaşa Moskvaya tabe idi. Dağlıq Qarabağda Azərbaycanın bütün dövlət və ictimai orqanlarının səlahiyyəti dayandırıldı.

1988-ci ildə Ermənistan SSR ərazisindən, öz dədə-baba yurdundan - 185 kənddən və başqa yaşayış məntəqələrindən 230 min azərbaycanlı qovuldu, onlara məxsus 31.000 ev, şəxsi təsərrüfat, 165 kolxoz və sovxozun əmlakı talandı, 214 nəfər öldürüldü, 1154 nəfər yaralandı, yüzlərlə adama işgəncələr verildi, qız-gəlinlərin namusu təhqir olundu (Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Arxivi (ARMMA), F.2941, siyahı 1, iş 274, v. 54).

Dağlıq Qarabağ Vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi haqqında ermənilərin qeyri-konstitsion qərarını xalqımız çox ciddi narazılıqla qarşıladı və mühüm siyasi aksiyalara əl atmaq məcburiyyətində qaldı. Respublikada keçirilən mitinqlər zamanı torpaqlarımızın işğalı siyasəti qətiyyətlə pislənsə də, Azərbaycan rəhbərliyi gözləmə mövqelərindən əl çəkmədi. M.Qorbaçov başda olmaqla SSRİ rəhbərliyi Azərbaycana qarşı daha dəhşətli bir cinayətə əl atdı. Sovet dövləti öz vətəndaşları qarşısındakı konstitusiya öhdəliyini pozaraq ən müasir texnika və silahlarla silahlanmış iri qoşun kontingenti yeritməklə 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıda qanlı qırğın törətdi.

21 yanvar 1990-cı ildə Heydər Əliyev Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyində xarici jurnalistlər üçün keçirdiyi mətbuat konfransında Azərbaycan xalqına başsağlığı bəyanatı ilə çıxış edərək deyirdi: “Bakı şəhərinə sovet ordu hissələrinin yeridilməsi ilə əlaqədar  dinc əhalinin qırılmasından böyük-xalqımızın başına gətirilən faciədən  ürək ağrısı ilə xəbər tutdum. Bu matəm günündə həlak olanların ailələrinə və yaxınlarına, bütün Azərbaycan xalqına dərin hüznlə başsağlığı verirəm. Mən bu düşünülmüş aksiyanı pisləyir, onu antihumanist, antidemokratik, qanuna zidd hesab edirəm...” (Dövlət müstəqilliyimizdə Heydər Əliyev amili. Bakı: Oskar NPM, 2003, s. 150-154). Sovet rəhbərliyinin cinayət əməllərini qətiyyətlə ifşa edən Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının bu ədalətli  mübarizəsinin - önünə keçdi.

1987-1993-cü illərdə Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətdə olmaması xalqımız üçün ağır nəticələr verdi, xalqımız 20 yanvar, Xocalı, Daşaltı və başqa faciələrlə üzləşdi. Şuşa, Laçın və başqa ərazilərin itirilməsi xalqda hakimiyyətə qarşı inamsızlıq yaratmışdı. Keçən əsrin 90-cı illərini təhlil edən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov qeyd edirdi ki, “Ölkənin üzləşdiyi böhran və fəlakət xalqda sabahkı günə ümidsizlik yaratmışdı. Hakimiyyət isə bu vəziyyətdən çıxış yolunu tapa bilmirdi. Qarabağ cəbhəsində bir-birini əvəz edən məğlubiyyətlər, ittifaq rəhbərliyinin antiazərbaycan mövqeyi daha da  hakimiyyətdə təmsil olunanların öz xalqına qarşı-acınacaqlı nəticələrlə  xəyanətkar münasibəti ilə davam etdirilirdi. Nə Vəzirov-Mütəllibov hakimiyyəti, nə də Xalq Cəbhəsi-Müsavat cütlüyü Azərbaycanı düşdüyü ağır siyasi durumdan xilas etmək iqtidarında deyildi. Müharibə şəraitində olan ölkədə 15 ayda 4 dəfə dövlət başçısının və 5 dəfə müdafiə nazirinin dəyişilməsi siyasi mühitdə qeyri-sabitliyin mühüm göstəricisi idi” (Nə qədər ki, Azərbaycan var, mən də varam. Mən isə Azərbaycanda əbədi olacağam. Naxçıvan: Əcəmi, 2008. s. 33-34).

Müharibə nəticəsində, 1993-cü il ərzində Ermənistanın ərazi iddiası obyekti olan Dağlıq Qarabağ bölgəsinin (4,4 min kv.km) hüdudlarından kənarda yerləşən, eləcə də onun ərazisindən 4 dəfə böyük olan Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan bölgələri Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən 1 milyondan çox əhali (ümumi əhalinin 15%-i) öz torpağında qaçqın vəziyyətinə düşdü, 900-ə yaxın yaşayış məntəqəsi dağıdıldı, talan edildi və yandırıldı. Hazırda Azərbaycan ərazisinin 20%-dən çox hissəsi (17 min kv.km) Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır (Hacıyev N. Dağlıq Qarabağın tarixindən sənədlər. Bakı: Gənclik, 2005, s. 157).

II fəslin ikinci yarımfəsli “Heydər Əliyevin Naxçıvanı erməni təcavüzündən qoruması və muxtar respublikanın blokadadan çıxarılması uğrunda mübarizəsi (1990-1993-cü illər)” adlanır. Bu yarımfəsildə Heydər Əliyevin 1990-cı il iyulun 22-dən 1993-cü il iyunun 9-na kimi olan dövrdə Naxçıvanda həyata keçirdiyi misilsiz tarixi xidmətlərdən, Naxçıvanın blokada vəziyyətindən çıxarılması sahəsində göstərdiyi xidmətlərdən geniş bəhs olunur.

Heydər Əliyev hələ Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin sıravi deputatı olduğu ilk günlərdə bir neçə tarixi əhəmiyyətli qanun layihəsi işləyib müzakirəyə çıxardı. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq bu sessiyada milli dövlətçilik ənənələrinin dirçəldilməsi baxımından, müstəqilliyə can atan Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir sıra qərarlar qəbul edildi (Hacıyev İ. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ictimai-siyasi həyatı, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı (1991-2011-ci illər). Naxçıvan: Əcəmi NPB, 2011, s. 36).

Sentyabrın 3-də Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri seçildi (“Şərq qapısı” qəzeti, xüsusi buraxılış, № 2, 1991, 6 sentyabr). Heydər Əliyevin Naxçıvanda siyasi rəhbərliyə qayıdışı sonralar onun böyük siyasətə dönüşünün təməli oldu. Azərbaycanın bu strateji regionu əhalisinin ağır məhrumiyyətləri, çətinlikləri bahasına, Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində xilas ola bildi.

Ağır blokada vəziyyətində yaşayan Naxçıvan MR üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən birincisi ərazini düşmən hücumundan müdafiə etmək idi. Bunun üçün çoxlu hərbi texnikaya ehtiyac vardı. Naxçıvan MR ərazisində yerləşən Sovet hərbi hissələri ilə aparılacaq danışıqların ərazinin erməni təcavüzündən qorunmasında müstəsna rol oynayacağını çox gözəl başa düşən Heydər Əliyev bu sahədə çox incə və düşünülmüş siyasət həyata keçirirdi. Muxtar Respublika ərazisində uzun illər boyu yerləşən keçmiş SSRİ Silahlı Qüvvələrinin, sonra isə Rusiya Federasiyasının tabeliyində olan hərbi hissələrin ləğv olunması, onların sərəncamında olan silahların, hərbi sursatın, texnikanın, hərbi və mülki əmlakın müstəqil Azərbaycan dövlətinə təhvil verilməsi, digər dövlətə mənsub olan hərbi qulluqçuların Naxçıvanın ərazisini tərk etməsi tarixi əhəmiyyətə malik bir hadisə idi və bunun əsas təşkilatçısı ordu quruculuğumuzun baş memarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdu.

1992-ci il mayın 18-də muxtar respublikanın Sədərək, Günnüt, Havuş, Yuxarı Buzqov, Şada, Biçənək və s. qəsəbə və kəndlərinə hücumlar başlanmış, Sədərəkdə qanlı döyüşlər 40 gün davam etmişdi. Kəndlərə xeyli ziyan dəymiş, evlər və inzibati binalar dağıdılmışdı. On minlərlə insan çadırlarda, meşələrdə ağır şəraitdə yaşamağa məcbur olmuşdu(“Oğuz yurdu” qəzeti, 2001, 15 sentyabr).

Hеydər Əliyеv Nахçıvаnın müdаfiəsini təşkil еtmək və еyni zаmаndа аtəşin dаyаndırılmаsı üçün Еrmənistаn Prеzidеnti ilə, Türkiyənin Bаş nаziri Sülеymаn Dəmirəl və Türkiyənin хаrici işlər nаziri Hikmət Çətin ilə tеlеfоn dаnışıqlаrı аpаrır. Dаnışıqlаr zаmаnı Еrmənistаn Prеzidеntindən sərhəddə аtışmаnı dаyаndırmаğı tələb еdir, S.Dəmirəl və H.Çətindən isə bunа köməklik göstərməyi хаhiş еdir.

Bütün operativ informasiya tədbirlərinin nəticəsində mayın 22-nə qədər 57 dövlət rəsmi surətdə Ermənistan Respublikasının Naxçıvana hərbi təcavüzünü pisləyib və çox ciddi bəyanatlar vermişdi (“Şərq qapısı” qəzeti, 1992, 28 may). Hеydər Əliyеvin düzgün, çеvik siyаsəti nəticəsində Nахçıvаn həqiqətləri bütün dünyаyа yаyıldı.

Heydər Əliyevin siyasi fədakarlığının nəticəsində məşhur Qars müqaviləsinin şərtləri bərpa olundu və qüvvəyə mindi. Naxçıvan müharibədən qorunmağa müvəffəq oldu. Naxçıvan əsrin bu dəfə ki sərt sınağından da uğurla çıxmağa nail oldu.

Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Naxçıvana gəlməsi, burada yaşayıb fəaliyyət göstərməsi Naxçıvanı gözlənilən bəlalardan xilas etdi. Ulu öndərin rəhbərliyi ilə milli dövlətçilik ənənəsinin bərpası istiqamətində addımların atılması, Naxçıvan Muxtar Respublikasının təhlükəsizliyi ilə əlaqədar konkret tədbirlərin görülməsi, sovet qoşun bölmələrinin muxtar respublika ərazisindən çıxarılması, regionda milli ordu hissələrinin yaradılması, iqtisadi islahatların aparılması, özəl sektorun formalaşdırılması, İran və Türkiyə ilə zəruri əlaqələrin yaradılması kimi tale yüklü məsələlərin həlli Naxçıvanı xilas etdi. Bir sözlə, Heydər Əliyevin Naxçıvanın təhlükəsizliyi və xilası ilə bağlı həyata keçirdiyi tədbirlər muxtar respublikanın bütün sahələrini əhatə edən inkişafın möhkəm əsaslarını yaratdı. Bu əsaslar sonrakı illərdə də inkişaf etdirildi.

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Heydər Əliyevin gərgin əməyi, diplomatik fəaliyyəti nəticəsində Naxçıvan Muxtar Respublikasının nəqliyyat, enerji blokadası yarıldı, əhali sözün əsl mənasında, aclıqdan və ölümdən xilas oldu.

Dissertasiyanın “Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyətə qayıdışı və ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi uğrunda mübarizəsi” adlanan III fəsli iki yarımfəsildən ibarətdir. Birinci yarımfəsil “Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı olan təxribatların qarşısının alınması və dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi sahəsində Heydər Əliyevin fəaliyyəti” adlanır. Bu yarımfəsildə 1993-cü ilin iyununda Azərbaycanın parçalanmaq, məhv olmaq təhlükəsi ilə qarşılaşdığı vaxtlarda Heydər Əliyevin xilaskarlıq missiyasını üzərinə götürərək ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlməsindən, ölkədə daxili siyasi sabitliyin yaradılmasından, cəbhə bölgələrində atəşkəsin əldə olunmasından və s. məsələlərdən geniş bəhs olunur. Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə gəlməsi respublikanın tarixi müqəddəratını həll etdi, vətəndaş müharibəsinin qarşısı alındı, torpaqların işğalı dayandırıldı, respublikanın parçalanması təhlükəsi aradan qaldırıldı.

1993-cü il iyunun 15-də Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtması Dağlıq Qarabağ münaqişəsində yeni bir səhifə açdı. Bu baxımdan Dağlıq Qarabağ problemi yalnız aşağıdakı prizmadan təhlil edilir: “Azərbaycanın ərazi bütövlüyü danışıqların mövzusu deyildir və heç vaxt olmayacaqdır... Azərbaycan bu mövqedən bir addım belə geri çəkilməyəcəkdir. Yəni Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsində heç bir güzəşt olmayacaqdır”. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin bu sözləri Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi dövlətçilik xəttinin varisliyini əks etdirir (www.preslib.az).

Atəşkəs imzalandıqdan sonra respublikada vəziyyət sabitləşməyə başladı. Artıq gənc, müstəqil Azərbaycan Respublikası beynəlxalq aləmdə nüfuz qazanmağa başlayırdı. Əsrin müqaviləsi Azərbaycana iri həcmli kapital qoyuluşuna və respublikamızın digər qlobal beynəlxalq iqtisadi layihələrdə iştirakına yol açdı. Bütün bu nailiyyətlərdən, ölkədə yaranan sabitlikdən narahat olan qüvvələr respublikada çevriliş etməyə cəhd etdilər. Oktyabr 1994-cü il və mart 1995-ci il tarixlərində olan dövlət çevrilişlərinə cəhdlər zamanı Heydər Əliyev xalqa müraciət etdi.

Azərbaycanın növbəti dəfə kütləvi xaos və vətəndaş müharibəsindən xilas edilməsi şəxsən Heydər Əliyevin müstəsna əhəmiyyətli tarixi xidmətlərindəndir. Çevriliş cəhdlərinin iflasa uğraması göstərdi ki, Azərbaycan dövləti artıq davamlı olaraq xalqın böyük əksəriyyətinin dəstəyinə arxalanır. Bununla da, 90-cı illərin əvvəllərindən formalaşmış və silahlı qüvvələrdən-ölkəmizin imicinə güclü zərbə vurmuş praktikaya  istifadə edərək zor tətbiqi yolu ilə hakimiyyətə gəlmək “ənənəsinə” birdəfəlik son qoyuldu.

Bu dövrdən başlayaraq Heydər Əliyevin çox gərgin əməyi nəticəsində erməni-rus silahlı birləşmələrinin hücumlarının qarşısı alınır, atəşkəs imzalanır, ölkədə siyasi sabitlik yaradılır. Əldə olunmuş siyasi sabitliyin nəticəsində əsrin müqaviləsi imzalanır ki, bu da Azərbaycanın gələcəyi üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Cəbhə bölgələrindəki atəşkəs Azərbaycan iqtisadiyyatının dirçəlməsinə səbəb olurdu.

1992-1993-cü illərdə gedən parçalanma proseslərinin əksinə olaraq, 1993-1995-ci illərdə Azərbaycanda güclü dövlət formalaşmaqda idi. Başlanmış bu proses Azərbaycana düşmən olan qüvvələrdə qısqanclıq hissi oyadırdı. Onlar çox gözəl başa düşürdülər ki, Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsilə onların planları artıq məhv olmuşdur. Əsrin əvvəllərində yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin aqibəti bu dəfə təkrar olunmayacaqdı. Buna görə də bu qüvvələr 1994-cü ilin oktyabr və 1995-ci ilin mart aylarında dövlət çevrilişi etməyə cəhd etdilər. Hər iki dövlət çevrilişinə cəhd zamanı Heydər Əliyev xalqa müraciət etdi və xalqın böyük dəstəyi ilə dövlət çevrilişi cəhdlərinin qarşısı alındı.

Dissertasiyanın III fəslinin II yarımfəsli “Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi istiqamətində Heydər Əliyevin diplomatik fəaliyyəti və bunun nəticələri” adlanır. Bu yarımfəsildə Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması sahəsində göstərdiyi diplomatik fəaliyyət geniş təhlil olunur.

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün sülh, danışıqlar yolu ilə təmin olunması üçün Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında gərgin iş aparılırdı. Artıq beynəlxalq problemə çevrilmiş Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün bu geosiyasi məkanda, onun sərvətlərinin mənimsənilməsində marağı olan aparıcı dünya dövlətlərinin mənafelərini nəzərə alan tarazlıq siyasəti yeridilirdi.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin dinc vasitələrlə nizamlanması məqsədi ilə məhz Heydər Əliyevin qətiyyəti, əzmkarlığı və gərgin fəaliyyəti sayəsində atəşkəs haqqında razılıq əldə edildikdən sonra ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində müntəzəm olaraq danışıqlar aparılmağa başlandı (Mehdiyev R. Azərbaycan Respublikası 1991-2001. Bakı: XXI-Yeni Nəşrlər Evi, 2001, s. 199).

Bu yarımfəsildə Heydər Əliyevin ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində Budapeşt, Lissabon və İstanbulda keçirilən Zirvə görüşlərində aparılan danışıqlar geniş təhlil olunur.

Ümumiyyətlə, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Heydər Əliyevin bütün ölkələrin dövlət başçıları ilə görüşlərində əsas mövzulardan biri olmuşdu. Bütün bu fəaliyyətin nəticəsi olaraq dünya ictimaiyyəti Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həqiqi mahiyyətini anlaya bilmişdi.

1992-ci ildən başlayaraq ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində aparılan danışıqlar və bu qurumla qarşılıqlı əməkdaşlıq Prezident Heydər Əliyevin ciddi səyləri ilə Azərbaycanın xarici siyasət kursunun mühüm tərkib hissələrindən birinə çevrilmişdi. Yalnız, onu qeyd etmək kifayətdir ki, 1993-2003-cü illər ərzində Azərbaycanın dövlət başçısı ATƏT-in rəhbərliyi və Minsk qrupunun nümayəndələri ilə 140-a qədər görüş keçirilmişdir (Qarabağ dünən, bu gün və sabah. 8-ci elmi-əməli konfransının materialları toplusu. QAT (Qarabağ Azadlıq Təşkilatı). Bakı: 2009, s. 30).

Heydər Əliyevin ərazi bütövlüyümüzün təmin olunması sahəsindəki apardığı siyasət bu günümüzdə də uğurla davam etdirilir və əminik ki, bu siyasət yaxın gələcəkdə öz bəhrəsini verəcəkdir. Heydər Əliyev Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli üçün göstərdiyi səylər tək diplomatiya ilə məhdudlaşmırdı. Danışıqların aparılması ilə yanaşı, o, Azərbaycan ordusunun formalaşması və gücləndirilməsinə də xüsusi diqqət yetirirdi. 1993-cü ilin sonlarından başlayaraq həyata keçirilmiş xüsusi tədbirlər nəticəsində Azərbaycan milli ordu quruculuğu keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoydu, qısa müddət ərzində vahid komandalığa tabe olan nizami ordu formalaşdı. Hazırda Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri müasir hərbi texnika ilə təchiz edilmiş, möhkəm nizam-intizam, yüksək döyüş ruhu ilə seçilən, düşmənə sarsıdıcı zərbə vurmağa qadir olan bir ordudur.

Dissertasiyanın “Nəticə” hissəsində tədqiqat nəticəsində əldə olunmuş elmi qənaət və mülahizələr ümumiləşdirilmişdir. Heydər Əliyevin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması sahəsində fəaliyyətini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:

1. 1969-cu ilin mayında Qazax və bir neçə başqa rayonun ərazisində yerləşən bəzi kəndlərin Ermənistana birləşdirilməsi haqqında Ermənistan Ali Sovetinin qəbul etdiyi qərarın SSRİ Ali Soveti tərəfindən də təsdiq olunmasına baxmayaraq, Heydər Əliyevin Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Birinci katibi seçilməsi ilə bu qərarın icrası dayandırıldı.
2. C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbin yaradılması, gənc və yeniyetmə azərbaycanlı oğlanların həmin məktəbə, habelə respublikadan kənardakı ali hərbi məktəblərə cəlb olunması Azərbaycan üçün peşəkar hərbi kadrlar hazırlanması işinə böyük təkan verdi. Heydər Əliyev hələ o zaman Azərbaycanın gələcəkdə müstəqil olacağını gördüyü üçün o, Azərbaycanın müstəqillik qazanacağı istənilən dövrdə dövlətin ərazilərinin öz ordusu tərəfindən qorunması məqsədilə C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbi yaratmaqla Milli Ordunun fundamental bazasını yaratdı.
3. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində cəbhə bölgəsində hərbi əməliyyatların geniş miqyas aldığı zaman ermənilər Naxçıvanı ələ keçirmək üçün müxtəlif planlar hazırlamağa başlamışdılar. Lakin bu planların həyata keçirilməsinə 1990-cı ilin yayında Heydər Əliyevin Naxçıvana gəlməsi mane oldu. 991-ci il sentyabr ayının 3-də isə Naxçıvan Ali Məclisi Heydər Əlirza oğlu Əliyevin Ali Məclisin Sədri seçilməsi ilə Muxtar respublikanın Ermənistanla sərhəddə gedən qanlı döyüşlər səngidi. Heydər Əliyevin gəlişi erməniləri Naxçıvan istiqamətində hərbi əməliyyatlara başlamaq planını təxirə salmağa vadar etdi. Onun siyasi fədakarlığı və diplomatik uzaqgörənliyi nəticəsində məşhur Qars müqaviləsinin şərtləri bərpa olundu və yenidən qüvvəyə mindi.
4. 1993-cü ilin yayında Azərbaycan dövlətçiliyi məhv olmaq, parçalanmaq həddinə çatdığı zaman, xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdan Heydər Əliyev böyük siyasi təcrübəsi və müdrikliyi ilə Azərbaycanı bu təhlükəli vəziyyətdən çıxarmaq amalı ilə gərgin işə başladı. 1993-cü ilin sonu, 1994-cü ilin əvvəlində milli ordumuzun uğurlu əməliyyatları düşmənin niyyətlərini puça çıxardı və atəşkəsin əldə olunması üçün zəmin yaratdı. 1994-cü ilin mayında Ermənistan-Azərbaycan müharibəsində atəşkəsə nail olundu, beş ildən artıq davam edən hərbi əməliyyatlar dayandırıldı, münaqişənin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün ilkin şərait yarandı.
5. Milli Ordunun formalaşdırılması, Azərbaycanın nizami silahlı qüvvələrinin yaradılması ilə bağlı təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsi orduda kütləvi fərarilik hallarına son qoydu, hərbi intizam möhkəmləndi. Bu gün Azərbaycanın suverenliyini, müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qorumağa tam qadir olan orduya malik olması Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı qarşısında göstərdiyi böyük xidmətlərdən biridir.
6. 1994-cü ilin oktyabrında və 1995-ci ilin martında qanunsuz silahlı dəstələrin iştirakı ilə dövlət çevrilişinə cəhdlər zamanı Heydər Əliyevin qətiyyəti və dövlətçiliyin qorunması naminə həyata keçirilən tədbirlər sayəsində bu cəhdlərin qarşısı alındı. Çevriliş cəhdlərinin iflasa uğraması göstərdi ki, Azərbaycan dövləti artıq davamlı olaraq xalqın böyük əksəriyyətinin dəstəyinə arxalanır. Bununla da, 90-cı illərin əvvəllərindən formalaşmış zor tətbiqi yolu ilə hakimiyyətə gəlmək ənənəsinə son qoyuldu.
7. Heydər Əliyevin ATƏT-in Minsk qrupu ilə apardığı danışıqlar Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün sülh yolu ilə bərpa olunmasına yönəlmişdi. ATƏT-in 1994-cü il Budapeşt, 1996-cı il Lissabon və 1999-cu il İstanbul sammitlərində münaqişənin dinc və siyasi yollarla həlli istiqamətində bir sıra mühüm təkliflər irəli sürüldü. Xüsusilə, 1996-cı ildə ATƏT-in Lissabon Zirvə görüşü zamanı Heydər Əliyevin siyasi uzaqgörənliyi və müdrikliyi sayəsində Azərbaycanın mövqeyi, Ermənistan istisna olmaqla, dünyanın 53 dövləti tərəfindən qəbul edildi, tanındı və müdafiə olundu.

Azərbaycanda dövlətçilik ənənələrinin XX əsrin sonlarında bərpa edilib zənginləşdirilməsi, dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, onun əbədi, dönməz xarakter alması, ərazi bütövlüyünün təmin olunması məhz Heydər Əliyevin gərgin əməyi sayəsində mümkün olmuşdur. Heydər Əliyev siyasi uzaqgörənliyi, qətiyyəti və əzmkarlığı ilə zəmanəmizin görkəmli siyasi xadimi kimi tanınmış, Azərbaycan xalqının ümummilli liderinə çevrilmişdir. Azərbaycan Respublikasının hərtərəfli inkişafı üçün onun hazırladığı strateji istiqamətlər hələ uzun illər müstəqil Azərbaycan dövlətinin möhkəmləndirilməsi və gücləndirilməsi, iqtisadi qüdrətinin artırılması, xalqımızın yüksək rifaha qovuşması işinə xidmət edəcəkdir. Heydər Əliyev irsi təkcə bu gün üçün yox , həm də gələcək üçün lazımdır. Müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin təməl daşını qoymuş və möhkəm özülünü yaratmış bu böyük şəxsiyyətin ideya dünyası onun davamçılarının yoluna da işıq salacaqdır.

Dissertasiyanın əsas məzmunu müəllifin 1 kitab, 11 elmi məqaləsində öz əksini tapmışdır:

1. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev mərhələsi. Bakı: Nurlan, 2005, 336 s.
2. 1980-ci illərin sonu 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarına qarşı erməni təcavüzü // Kültür Evreni. Uluslararasi hakemli sosyal bilimler dergisi, Ankara, 2010, № 7, s. 177-191
3. Haydar Aliyev ve ulusal ordu yapılanması (1969-1982 yılları)// Turkish Studies International Journal of History Dergisi. Ankara: 2012, Kafkasya Özel Sayısı, səh 13-21
4. Территориальные претензии Армении к Азербайджану и деятельность Гейдара Алийева в области защиты территориальной целостности страны. / Гiлея – науковий вiсник (Збiрник наукових прац). К.: ВIР УАН, 2012. – Випуск 65 (№10). С. 322-327.
5. Heydər Əliyev və vətənpərvərlik siyasəti // Mədəniyyət dünyası. Bakı: Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti nəşriyyatı, 2011, № 21, s. 123-130
6. Heydər Əliyevin Naxçıvanı erməni təcavüzündən qoruması və muxtar respublikanı blokadadan çıxarması uğrunda mübarizəsi (1990-1993) // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. İctimai və humanitar elmlər seriyası, 2012, Cild 7, № 1, s. 87-97
7. Ermənilərin Azərbaycanla qarşı ərazi iddiaları və Heydər Əliyevin ərazi bütövlüyümüzün qorunması uğrunda fəaliyyəti (1969-1982-ci illər) // Dövlət və din jurnalı, Bakı, 2012, № 1(27), s. 50-58
8. Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlməsi tarixi zərurəti və Azərbaycanın parçalanmasının qarşısının alınması // Gəncə Dövlət Universitetinin Elmi Xəbərləri, 2012, №1, s. 80-88
9. Ermənilərin ərazi iddialarına qarşı Heydər Əliyevin fəaliyyəti // “Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri” III Beynəlxalq Elmi konfransın materialları, AMEA Humanitar və ictimai elmlər bölməsi – Bakı Slavyan Universiteti. Bakı: 2-5 may 2012, s. 620-623
10. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi istiqamətində Heydər Əliyevin ATƏT-də diplomatik fəaliyyəti // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. 2012, № 2 (47), s. 11-15
11. XX yüzilliyin sonlarında Azərbaycan torpaqlarına qarşı erməni təcavüzü və torpaqlarımızın işğal olunma səbəbləri // Bakı: Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, 2012, №1, s. 194-200
12. Ermənilərin ərazi iddialarına qarşı Heydər Əliyevin fəaliyyəti (1969- 1982-ci illər) // Journal of Qafqaz. (Tarix, hüquq və siyasi elmlər seriyası) Bakı: Qafqaz Universiteti nəşriyyatı, 2011, № 32, s. 43-52 Мехман

 

http://www.aak.gov.az/avtoref_to_mudaf/pdf_to_mudaf/tar/tar_n_sms_27_10_12.pdf

© aliyev-heritage.org