Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin ABŞ nümayəndə heyətini qəbul edərkən söhbətindən - 13 sentyabr 1999-cu il


Heydər Əliyev: Cənab səfir, xoş gəlmisiniz. Mən sizinlə yenidən görüşməyimdən məmnunam. Amerikanın Azərbaycandakı səfiri cənab Eskudero da bir aydan çoxdur ki, istirahətdə idi, o da gəlibdir və birinci dəfədir görüşürəm. Bu da mənim üçün çox xoşdur. Sizi salamlayıram və güman edirəm ki, sizinlə bu görüşümüz və danışıqlarımız bizim əvvəl gördüyümüz işlərin davamı olacaqdır. Buyurun, mən sizi dinləyirəm.

Uilyam Teylor: Cənab prezident, hər şeydən əvvəl, çox sağ olun ki, bizi qəbul etmisiniz. İndi özünüz dediniz ki, bu təşəbbüsü aprel ayında xanım Olbraytla birlikdə Siz başlamısınız. O, çox şaddır ki, Sizdən məktub almışdır. O, may ayında cənab Sestanoviçdən xahiş etmişdi və indi də məndən xahiş etmişdir ki, Sizinlə Qafqaz forumu üzrə danışıqları davam etdirək. Ona görə də mən və həmkarlarım bu səfəri həyata keçiririk.

Qafqaz forumunun keçirilməsinə həm Tbilisidə, həm də Yerevanda böyük maraq vardır. Hər iki paytaxtda çox maraqlandılar ki, bu məsələyə Sizin münasibətiniz necə olacaqdır. Mən Yalta konfransından əvvəl Tbilisidə olarkən cənab Şevardnadze dedi ki, keçən həftənin sonunda Sizinlə görüşəcəkdir. O, foruma aid məsələləri Sizinlə müzakirə edəcəyini bildirdi. Yerevanda da prezident Koçaryan Yaltaya getməzdən əvvəl onunla görüşmüşdüm. O, bu forumda xüsusilə gələcək əməkdaşlıq haqqında Sizin fikirlərinizi öyrənməyə çox maraq göstərirdi. Biz də öz növbəmizdə qəti inanırıq ki, Qafqaz forumu keçirilərkən üç qafqaz ölkəsi diqqət mərkəzində olacaqdır.

Cənab prezident, ona görə də Sizin və həmkarlarınızın, eləcə də baş nazirinizin, onun həmkarlarının iştirakı və qəti sözləri çox vacib olacaqdır ki, bu forum nəticə ilə başa çatsın. Sizə məlum olduğu kimi, prezident Şevardnadze artıq hazır olduğunu bildirmişdir ki, oktyabr ayının 10-11-də bu forumun ilk iclasını Tbilisidə keçirsin. O, baş naziri və Qafqazın digər iki ölkəsinin baş nazirlərini, eləcə də dövlət nazirini forumun keçirilməsinə çağırmışdır. Bizim tərəfimizdən isə mən Amerika Birləşmiş Ştatlarını cənab Sestanoviçin səviyəsində təmsil edəcəyəm. Biz elə fikirləşirik ki, oktyabrda bu forumda iştirakı nəzərdə tutulan adamlar daha sonrakı görüşlərdə də iştirak edəcəklər.

Heydər Əliyev: Hansı ilə əlaqədar?

Vəfa Quluzadə: Cənab prezident, Siz Vaşinqtonda olarkən orada keçirilən görüşlərdə iştirak etmiş dövlətlərin nümayəndələri gələcək görüşlərdə, yəni oktyabr ayında keçiriləcək görüşdə də iştirak edəcəklər.

Ulyam Teylor: Məlum olduğu kimi, orada Qafqaz ölkələrinin prezidentlərindən başqa, eyni zamanda Almaniya, Fransa və Böyük Britaniyanın nümayəndələri də iştirak edirdilər.

Heydər Əliyev: Türkiyə də iştirak edirdi?

Uilyam Teylor: Bəli, bundan əvvəl Türkiyə, Rusiya, Norveç və Finlandiyanın nümayəndələri də orada idilər. Sonuncular ATƏT-i və Avropa Şurasını təmsil edirdilər.

Prezident Şevardnadze Sizin fikrinizlə çox maraqlanır ki, birinci görüşə kimləri dəvət etsin. Onunla görüşdə bizə belə məlum oldu ki, o, oktyabrda foruma kimlərin dəvət olunacağını Sizinlə Yaltada müzakirə edəcəkdir. Mən hər iki prezidentlə onlar Yaltaya getməzdən əvvəl həmin forumda hansı fəaliyyət növlərinin müzakirə ediləcəyi barədə söhbətlər aparmışam. Biz təklif etmişik ki, söhbətlər iki səviyyədə aparılsın: birincisi, geniş mövzular müzakrə olunsun, ikincisi isə dar çərçivədə müzakirələr keçirilsin. Geniş səpkidə aparılacaq müzakirələrdə enerji, su, gömrük və nəqliyyat məsələləri müzakirə olunacaqdır. Dar çərçivədə aparılacaq müzakirələrdə rəsmilər iştirak edəcəklər. Bundan əlavə qəzet redaktorları, jurnalistlər görüşəcək və fikir mübadiləsi aparacaqlar. Eyni zamanda gündəliyə tələbə mübadiləsi, təhlükəli hallarda, təbii fəlakətlər zamanı əməkdaşlıq məsələləri də daxildir. Sizə məlum olduğu kimi, üç ölkə arasında tələbə mübadiləsi, eləcə də parlamentlərarası mübadilə vardır.

Cənab prezident, biz buraya ona görə gəlmişik ki, Sizin fikrinizi öyrənək. Xüsusilə, maraqlanırıq ki, Yaltada bu haqda, yəni Qafqaz forumu haqqında fikir mübadiləsi aparmısınızmı? Yəni, oktyabrda keçiriləcək ilk görüşdə iştirakı nəzərdə tutulan nümayəndələri müzakirə etmisinizmi? Bəlkə adını çəkdiyim layihələrə Sizin də bəzi tövsiyələriniz vardır.

Heydər Əliyev: Təşəkkür edirəm. Mən aprel ayında Vaşinqtonda olarkən dövlət katibi xanım Olbraytın təşəbbüsü ilə və himayəsi altında üç Qafqaz ölkəsi prezidentlərinin görüşünü çox əhəmiyyətli hesab edirəm. Onu da əhəmiyyətli hesab edirəm ki, bu görüşdə, siz qeyd etdiyiniz kimi, Azərbaycanla, Gürcüstanla, Ermənistanla bağlı olan, yəni əlaqələri olan bir neçə ölkənin xarici işlər nazirləri də iştirak edirdilər. Orada biz - hər ölkənin prezidenti öz fikrini bildirdi. Mən şəxsən hesab edirəm ki, belə bir fikir mübadiləsi bizim gələcəkdə regional əməkdaşlıq etməyimiz üçün çox vacibdir.

Xanım Olbraytdan aldığımız məktubda sonra belə təklif irəli sürülmüşdü ki, Tbilisidə Gürcüstanın, Azərbaycanın, Ermənistanın baş nazirləri görüşsünlər və iqtisadi əməkdaşlıq məsələlərinin yollarını, yaxud da ki, bu sahədə olan imkanları araşdırsınlar. Amma siz indi çox geniş tərkibli bir forum təklif edirsiniz. Mən düzü, bunun dərin mənasını anlaya bilmirəm.

Mən Yaltada prezident Şevardnadze ilə görüşüb bir neçə məsələni müzakirə etdim. Biz bu məsələni müzakirə etmədik. O, sadəcə, mənə söylədi ki, belə bir təklif var. Mən də dedim ki, bu barədə düşünmək lazımdır.

Mənim prezident Koçaryanla da görüşüm oldu. Ancaq bu görüşümüz yalnız və yalnız Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həll olunması problemlərinə həsr edilmişdir. Vəziyyət belədir.

Ancaq bunlara baxmayaraq, mən sizin indi verdiyiniz təkliflər haqqında münasibətimizi bildirmək istəyirəm.

Hər bir regional əməkdaşlıq çox faydalıdır. Məsələn, hesab edirəm ki, sentyabr ayının 10-11-də Yaltada keçirilmiş konfrans böyük və hətta deyə bilərəm, tarixi əhəmiyyətə malikdir. Əvvəlcə, bu konfrans hazırlanarkən belə bir təsəvvür yaranmışdı ki, burada sadəcə, Qara Dəniz İtqisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Baltikyanı Ölkələrin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə birləşir, yəni bunların birləşmə prosesi gedir. Əslində isə konfrans daha geniş bir məna nümayiş etdirdi. O da ondan ibarət oldu ki, 1945-ci ildə böyük dövlətlərin başçıları Stalin, Çörçill, Ruzvelt Yaltada Avropanı nüfuz dairələrinə bölmüşlər və beləliklə, Avropanı parşalamışlar. Bunun nəticəsində Avropaya mənsub olan bir çox ölkələr, yəni Şərqi Avropa ölkələri, Baltikyani ölkələr, Sovetlər İttifaqına mənsub olan bir neçə ölkə, o cümlədən Ukrayna, Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan - bunlar dünyada gedən proseslərdən məhrum olmuşlar. Çünki bundan dərhal sonra - 1946-cı ildə "soyuq müharibə" başlanmışdır. Almaniya parçalanmış, Avropa parçalanmış "soyuq müharibə" başlanmış və 50 il bu ölkələr çox çətin bir dövr yaşamışlar.

Ona görə də bu Yalta konfransını mən şəxsən - orada da öz fikrimi dedim - böyük tarixi əhəmiyyətli hadisə hesab edirəm. Hesab edirəm ki, biz orada artıq 1945-ci il Yalta konfransını və onun çox mənfi nəticələrini tamamilə dəfn etdik və Avropada birləşmə, inteqrasiya prosesi - demək, Avropanın parçalnması, bölünməsi nəticəsində Avropa dəyərlərindən, ümumdünya dəyərlərindən məhrum olan ölkələrin bu dəyərlərə bağlanması, bu dəyərlərdən istifadə etməsi prosesi - şübhəsiz ki, başlayıbdır, bundan sonra daha da geniş inkişaf edəcəkdir.

Mən hiss etdim və bu, məni çox sevindirdi ki, bütün bu ölkələrd indi çox ağır və çətin problemlər olmasına baxmayaraq, həmin ölkələr - hər ölkənin başçısı bunu bildirirdi - birinci növbədə öz müstəqilliklərindən ötrü çox sevinirlər və bu müstəqilliyi daim yaşatmaq istəyirlər və çox əməkdaşlıq etmək istəyirlər. Azərbaycan bu əməkdaşlığa hazırdır və bu prosesdə iştirak edəcəkdir.

Yəni indi belə regional əməkdaşlıq təşkilatları, şübhəsiz ki, çox əhəmiyyətlidir. Amma Qafqazda vəziyyət çox fərlidir.

Məsələn, siz bu forumu üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin forumu kimi nəzərdə tutursunuz. Burada üç ölkənin eyni səviyyədə əməkdaşlıq etməsi çox çətin bir şeydir.

Gürcüstan üçün burada çətin bir problem yoxdur. Çünki Gürcüstanin Azərbaycanla çox gözəl əlaqələri var və çox geniş əməkdaşlığı vardır. Bunu biz çox yüksək qiymətləndiririk və bu əməkdaşlığı da genişləndiririk. Siz bilirsiniz ki, bu əməkdaşlığın böyük bir hissəsi də Xəzər dənizində hasil olunan Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması ilə bağlıdır. Biz həm ilkin neftin nəqli üçün Bakı-Supsa neft kəmərini yaratdıq, həm də böyük neft kəmərinin, Bakı-Ceyhan neft kəmərinin məhz Gürcüstan ərazisindən keçməsi haqqında qərar qəbul etdik.

Ancaq bizim əməkdaşlığımız təkcə bunlarla məhdudlaşmır. Biz çox sahələrdə əməkdaşlıq edirik.

Gürcüstanla Ermənistan arasında, hesab edirəm ki, çox geniş əməkdaşlıq vardır. Xüsusən bir də ona görə ki, Ermənistan Gürcüstandan çox asılıdır. Çünki Gürcüstan vasitəsilə Ermənistan dünya bazarına çıxır, dünya ölkələri ilə ticarət aparır, mal mübadiləsi edir. Amma Azərbaycanın vəziyyəti belə deyil. Azərbaycanla Ermənistan arasında əməkdaşlıq yoxdur, hərbi münaqişə var və bu münaqişənin nəticəsində Azərbaycanın ərazi bütövlüyü parçalanmışdır. Azrbaycanın işğal olunmuş torpaqlarından çıxarılmış bir milyon qaçqın var. Bu, bizim problemmizdir. Biz bu problemi həll etmədən Ermənistanla hansı əməkdaşlıq edə bilərik?

Mən başa düşürəm, Ermənistan belə təkliflər irəli sürür. Çünki bu, onlar üçün əlverişlidir - göstərsinlər ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişə yoxdur. Amma daha dünya da bilir ki, bu, belə deyildir. Ona görə də siz dediyiniz forumda bizim bu əməkdaşlığımız da nəticə verəcəkdir, - bilmirəm.

Mən bu forumun əsasında olan fikri anlayıram. Bunu əvvəllər də, sonra Vaşinqtonda xanım Olbrayt da çox açıq bildirdi. Bu da ondan ibarətdir ki, Qafqazda süh, əmin-amnlıq yaratmaq üçün, münaqişələrə son qoymaq üçün, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə son qoymaq üçün inam yaranmalıdır, hansısa bir vasitə ilə bu düşmənçilik münasibətləri xırda-xırda əməkdaşlığa çevrilməlidir.

Bu, doğru fikirdir. Çünki Ermənistan ilə Azərbaycan on ildən artıqdır ki, hərbi münaqişədədir. Qan tökülüb, böyük düşmənçilik əmələ gəlibdir. Ancaq biz qonşu ölkə ilə həmişə düşmənçilik vəziyyətində yaşaya bilmərik. Biz Ermənistan ilə Azərbaycan arasında uzunmüddətli, etibarlı, böyük gələcəyə malik olan sülh istəyirik. Amma bu münaqişəni iqtisadi əməkdaşlıq vasitəsilə həll etmək mümkün deyildir. Sülhə nail olmaq üçün münaqişə aradan qaldırılmalıdır. Bu münaqişə aradan qaldırılmadan əməkdaşlıq etsək biz öz-özümüzü aldatmış olarıq.

Yenə də deyirəm, Ermənistan prezidenti Robert Koçaryan ilə ilk görüşümüzdə o mənə dedi ki, Naxçıvan elektrik enerjisindən çətinlik çəkdiyinə görə biz muxtar respublikaya kömək edərik, yəni elektrik enerjisi satarıq, siz isə bizə Sumqayıtda istehsal olunan butadiyen sata bilərsiniz. Əlbəttə, belə təklif Ermənistan üçün əlverişlidir. Ancaq nə qədər ağır vəziyyətdə olsalar da, Naxçıvanın əhalisi Ermənistandan gələn elektrik enerjisini qəbul etməz.

Naxçıvanda doğrudan da elektrik enerjisinə böyük ehtiyac vardır. Mən 1992-ci ildə orada yaşayırdım. O vaxt Ermənistan ilə Azərbaycan arasında bütün kommunikasiyalar kəsiləndən sonra Naxçıvan bir neçə ay elektrik enerjisindən tamamilə məhrum oldu. Ancaq biz Türkiyədən Naxçıvana qısa müddətdə elektrik xətti çəkdik. Sonra İrandan da belə bir xətt çəkdik. Doğrudur, bunlar Naxçıvanın elektrik enerjisinə olan tələbatını tam ödəmir. Amma Naxçıvan yaşayır. Yəni indi, Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi Ermənistanın işğalı altında olduğu, qaçqınlarımızın çadırlarda yaşadıqları, onların elektrik enerjisinə böyük ehtiyacı olduğu halda biz Naxçıvan üçün Ermənistandan elektrik enerjisi alsaq, bu, hansı mənəviyyata uyğun ola bilər? Şübhəsiz ki, su, ekologiya çox mühüm məsələlərdir. Hesab edirəm, münaqişə də olsa, bu sahədə əməkdaşlıq edilməlidir. Azərbaycana gələn çayların əksəriyyətinin mənbəyi Türkiyədədir, amma onlar ərazisindən keçir. Məsələn, biz bilirik ki, Ermənistandan Araza nə qədər çox tullantılar atılır və buna görə də həmin çayın suyu xeyli çirklənir.

Yadımdadır, təxminən 1978-1979-cu illərdə, sovet hakimiyyəti dövründə Ermənistan dağda yerləşən Zod qızıl mədənini işlətmək üçün gətirib Arazın kənarında böyük bir zavod yaratmışdı və zəhərli suları həmin çaya axıdırdılar. O vaxt biz bu məsələyə öz etirazımızı bildirdik və belə qarşısını aldıq. Çünki həmin dövrdə Ermənistanla bizim aramızda isə düşmənçilik yox idi və hər iki respublika vahid bir ölkənin tərkibində idi. Lakin indi həm Azərbaycan, həm də Ermənistan müstəqil ölkədirlər və eyni zamanda, aramızda münaqişə vardır.

Yaxud Arpaçay da öz mənbəyini Türkiyədən alır, Ermənistan ərazisindən keçərək Naxçıvana gəlir. Həmin çay Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisinin bir hissəsini su ilə təmin etmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdirş. Bu çaydan da Ermənistanda müxtəlif yollarla istifadə edirlər və onun suyu son vaxtlar xeyli azalıbdır.

Mən bu iki faktı nəzərə çatdırdım. Amma ətraf mühitin, ekologiyanın qorunması sahəsində bu vəziyyətdə də əməkdaşlığa böyük ehtiyac var və bunu etmək olar. Çünki bu, konkret bir sahədir. Ancaq mənə izah etdiyiniz forum artıq böyük siyasi xarakter daşıyır. Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişə həll edilməmiş biz belə bir foruma necə gedə bilərik? Təkcə ona görə yox ki, biz bunu istəmirik, həm də mən bunun real nəticəsini hiss etmirəm. Mən Azərbaycanın, Gürcüstanın və Ermənistanın baş nazirlərinin Tbilisi görüşünə etiraz etməmişdim. Yəni bildirmişdim ki, mən dediyim prinsiplərə toxunmadan, hansı sahələrdə əməkdaşlıq etməyin mümkün olması barədə danışsınlar, sonra isə vəziyyətə baxaq. Ancaq siz bu mərhələni tamamilə ixtisar edərək böyük bir forum barədə təklif irəli sürürsünüz.

Əgər belə bir forum olarsa, Azərbaycan nümayəndələri gəlib orada deyəcəklər ki, Ermənistan silahlı qüvvələri ölkəmizə təcavüz edib, torpaqloramızı işğal edib, qaçqınlarımız ağır vəziyyətdə yaşayırlar, torpaqlarımız işğaldan azad olunmalıdır. Bizim mövzumuz belə olacaqdır. Biz bunu bütün beynəlxalq təşkilatlara deyirik, Ermənistan tərəfi də öz fikirlərini bildirir. Ancaq nəticə yoxdur. Düzü, mən anlaya bilmirəm ki, belə bir forumun keçirilməsi nə qədər məqsədəuyğundur.

Uilyam Teylor: Cənab Prezident, həmin forum haqqında öz fikrimizi bildirməyə imkan yaratdığınıza görə Sizə təşəkkür edirəm.

İcazə verin bildirim ki, bu Yalta beynılxalq konfransına Sizin münasibətiniz, xüsusilə, həmin konfransı 1945-ci ildə keçirilmiş konfransla müqayisəniz çox maraqlı idi. Biz öz aramızda müəyyən fikir mübadiləsi etmişik və Avropa regionunun qayğıları və onun Qafqaz bölgəsi ilə əlaqələri haqqında da müzakirələr aparmışıq.

Avropada dəmir filizi və kömür istehsalı ilə məşğul olan təşkilatlar müəyyən razılıq əldə etmişlər və bu sahədə əməkdaşlığa hazırdırlar.

Heydər Əliyev: Kiminlə, Qafqaz ölkələri ilə?

Uilyam Teylor: Avropa ölkələri öz aralarında belə razılığa gəlmişlər. Dəmir filizi və kömür istehsalı ilə məşğul olan təşkilatların əməkdaşlığı ona əsaslanır ki, onlar Fransada və Almaniyadakı dəmir filizi ehtiyatlarından yenidən istifadə etmək fikrindədirlər. 1950-ci illərdə keçirilmiş iqtisadi konfransların mənası ondan ibarət idi ki, bir qədər əvvəl iki cəbhədə olan tərəflər bir-biri ilə əməkdaşlığa başlayırdılar. Onlar elə iqtisadi problemlərlə üzləşmişdilər ki, bu problemlərin öhdəsindən yalnız birlikdə gələ bilərdilər.

Mənə elə gəlir ki, Sizin siyasi cəhətdən narahatlığınız tamamilə ədalətlidir. Ona görə də Sizə bir neçə sualla müraciət etmək istəyirəm. Münaqişənin siyasi yolla həllinə qədər hansısa məsələdə bizim yardımız ola bilərmi? Bəlkə elə bir razılığa gələk ki, biz müəyyən layihələr hazırlayaq, bu layihələrin siyasi mənası olmasın, lakin həmin layihələri forumun çətiri altında həyata keçirək. Mən bir qədər əvvəl təbii fəlakətlərlə - sel, zəlzələ, yanğın hadisəsi baş verərsə - bunlarla əlaqədar üç ölkənin əməkdaşlığından bəhs etmişdim.

Mənim fikrimcə, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan alimləri belə təbii fəlakətlərlə əlaqədar bir araya gəlib ümumi problemlər üzərində işləyə bilərlər. Bilirəm ki, üç ölkə hava nəqliyyatı sahəsində əməkdaşlıq edərsə, bu, həm maliyyə cəhətdən, həm də ümumiyyətlə, çox maraqlı və əhəmiyyətli ola bilər. Fikrimcə, eyni zamanda, tələbələr, qəzet redaktorları, hüquqşünaslar arasında da fikir mübadiləsi çox faydalı olar. Digər layihələr də var. Onları aşağı həcmdə olan layihələr də adlandırmaq mümkündür.

Siz özünüz də bildirdiniz ki, su və ekologiya məsələləri münaqişədə sülh əldə edilməmişdən əvvəl də müzakirə oluna bilər. Mənə elə gəlir ki, geniş aspektli konkret bir layihənin müzakirəsi də fayda verə bilər. Açığını desəm, biz enerji, su, nəqliyyat sahəsində layihələri Sizə bilərəkdən təklif edirdik. Bilirdik ki, Siz bunların hamısı ilə razılaşmayacaqsınız. Amma ümid edirik ki, münaqişənin sülh yolu ilə həll edilməsinə qədər bu layihələrdən heç olmasa birini işləmək mümkün olacaqdır.

Əgər Siz buyursanız ki, məsələn, ekologiya və su layihələri ilə əlaqədar işdə irəli gedin, biz bunların üzərində işləyirik və həmin işə donorları da cəlb edərik. Siz etiraz etməsəniz, biz təbii fəlakət üzrə alimlərin bir yerə yığışması, tələbələrin fikir mübadiləsi aparması məsələləri ilə əlaqədar razılıq əldə edə bilərik. Mənim fikrimcə, nəqliyyat sahəsində əməkdaşlıq barədə layihə də çox əhəmiyyətli olardı. Ancaq bu layihənin həyata keçirilməsi münaqişə həll edilənə qədər gözləyə bilər.

Siz özünüz də dediniz ki, Azərbaycan ilə Gürcüstan və Gürcüstan ilə Ermənistan arasında da ayrı-ayrılıqda bir sıra layihələri həyata keçirmək mümkündür. Biz bu gün Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin sədri ilə görüşmüşük. O da Azərbaycan ilə Gürcüstan və Gürcüstanla Ermənistan arasında gömrük sahəsində ayrılıqda əməkdaşlıq etməyin vacibliyini bildirdi.

Azərbaycana səfərə gəlməyimizin əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, - biz öz məsuliyyətimizi tam dərk edirik - hansı layihələrin həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü öyrənmək istəyirik. Bu layihələri Sizə təklif edərkən əvvəlcədən bilirdik ki, bütün bu layihələr işləməyəcəkdir, onların bir çoxunu sonralar həyata keçirmək mümkündür. Amma biz bilərəkdən Qafqazın hər üç ölkəsinin prezidentlərinə müraciət etdik ki, həminlayihələrdən hansının həyata keçirilməsinin mümkün olduğunu öyrənək.

Digər bir fikir ondan ibarətdir ki, nəqliyyat nazirləri, gömrük komitələrinin sədrləri Oktyabr forumundan sonra bir yerə yığışsınlar, Azərbaycan-Gürcüstan, Gürcüstan-Ermənistan əməkdaşlığını müzakirə etsinlər.

Cənab prezident, istəyirik ki, Sizdən öyrənək, bu gün və gələcəkdə nə etmək olar? Əgər Siz etiraz etmirsinizsə, biz su, ekologiya sahəsində layihələrin həyata keçirilməsi, alimlər, deputatlar arasında fikir mübadiləsi aparılması, tələbə mübadiləsi edilməsi məsələləri üzərində işləməyə hazırıq.

Cənab prezident, biz Sizin bütün narahatlığınızı anlayırıq. Mənə elə gəlir ki, Siz Eduard Şevardnadze, Robert Koçaryan forumun gündəliyi haqqında razılığa gələcəksiniz. Ümid edirəm ki, Tbilisi görüşündən sonra Bakıda və Yerevanda da bu cür görüşlər keçiriləcək və bunlar başlanmış dialoqun davamı olacaqdır.

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, mən bu barədə fikirlərimi dedim. Sizin bu izahatınızdan sonra bir daha təkrar edim ki, mən bu barədə fikirlərimi bildirmişəm. Belə bir forumun keçirilməsi üçün prinsip etibarilə əsas lazımdır. Həmin əsas da Cənubi Qafqazda olan reallıqdan ibarətdir.

Siz Fransa və Almaniya dəmir filizi və kömür yataqlarının birgə işlənilməsi haqqında danışırsınız. Bu analogiya bizim üçün qətiyyən uyğun deyildir. Siz bunu niyə deyirsiniz - mən başa düşə bilmirəm. Əgər bizim münasibətlərimiz Fransa və Almaniyanın əlaqələri səviyyəsində olsaydı, başqa məsələ. Siz 1950-ci illəri misal gətirirsiniz. Mən sizə dedim, birinci, Avropa parçalandı və Almaniya ilə Fransa arasında sülh yarandı. Onlar sülh yaranandan sonra bu işləri etdilər. İndi onlar bundan da çox iş görürlər. Bizdə də sülh yaranandan sonra bu sahədə onlardan daha sürətlə işləyirik. Amma sülh yaranmamış bunu necə etmək olar?

Bilirsiniz, mən açıq danışmaq istəyirəm. Əgər formal bir forum keçirmək məqsədi varsa, bunun əhəmiyyəti yoxdur. Çünki bugünkü reallıq buna imkan vermir. Mən çadırda yaşayan qaçqınlara izah edə bilmərəm ki, onların torpaqları nə üçün işğal olunubdur. Onlar çadırlarda yaşayır, mən gedin hansı iqtisadi əməkdaşlıqla məşğul ola bilərəm?

Bir neçə gün bundan öncə mən ATƏT-in Minsk qrupunda ABŞ-ın xüsusi nümayəndəsi Keri Kavano ilə görüşdüm. Güman edirəm, bizim söhbətimizin məzmunu sizə məlumdur. Ancaq mən bu barədə bir neçə kəlmə yenə də demək istəyirəm.

Biz Amerika Birləşmiş Ştatlarına bel bağlamışıq. Lissabon sammitindən sonra, 1997-ci ilin əvvəlidə biz çox istədik ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Minsk qrupunda həmsədrlik etsin. Amerika bu missiyanı öz üzərinə götürdü. Amma o vaxtdan 3 il keçib, biz noyabr ayında ATƏT-in növbəti sammitinə gedəcəyik. Amerika Birləşmiş Ştatları bu münaqişənin sülh yolu ilə həll olunması üçün nə edibdir? Etdiyi o olmuşdur ki, keçən ilin noyabr ayında Rusiyanın layihəsinə səs verib, gəlib bizə dedilər "Ümumi dövlət" formulunu qəbul edin, beləliklə də Dağlıq Qarabağa müstəqillik verin. Biz bunu qəbul edə bilmərik. Hətta indi də Amerika Konreqsində deyirlər ki, gəlin Azərbaycana daha da məhdudiyyət qoyaq, - nə üçün o, "Ümumi dövlət" formulunu qəbul etmir? Ermənistan da bunu əlində bayraq edərək hər yerdə deyir ki, "Minsk qrupu çox yaxşı təklif veribdir, Azərbaycan onu qəbul etmir, ona görə də sülh yarana bilmir". Bizə bu məsələnin həll olunması lazımdır. Bu məsələ həll ediləndən sonra başqa məsələlərin həlli çətin bir problem olmayacaqdır. Mən sizə dedim, indi, bu məsələ həll olunmamış, biz gedib oturub əməkdaşlıqdan danışaq, - bu, real deyildir, biz bunu edə bilmərik.

Siz ekologiya, su sahəsində bir-iki layihədən danışdınız. Mən də bununla razıyam. Ancaq bundan ötrü forum keçirmək lazım deyildir. Yenə də deyirəm, xanım Olbrayt təklif etmişdi, qoy baş nazirlər Tbilisidə görüşsünlər, bu sahədə hansı işlər görmək mümkündürsə, ilkin mülahizələr aparsınlar. Ondan sonra görək hansı layihəni həyata keçirmək olar. Həmin layihəni həyata keçirmək üçün bəlkə də bir forum lazımdır.

İndi siz deyirsiniz ki, təbii fəlakət, yaxud zəlzələ olanda bir-birinizə necə kömək edəcəksiniz? Siz tarixi xatırlayın. 1989-cu ildə Ermənistanda, Spitakda zəlzələ oldu. Azərbaycanla Ermənistan arasında münaqişə başlanmasına baxmayaraq, Azərbaycan öz köməyini göstərmək üçün oraya bir təyyarədə yüzə qədər insan göndərdi. Ancaq bizim təyyarəni orada qəbul etmədilər. Həmin təyyarə orada qəzaya uğradı, bizim insanlar tələf oldular. Bu, hələ o vaxt idi ki, bizim aramızda belə bir düşmənçilik yox idi. Nə torpaqlar işğal olunmuşdu, nə də qaçqınlar var idi, - heç bir şey yox idi. Amma görürsünüz, onlar necə münasibət göstərdilər. İndi biz bu gün necə gedib danışa bilərik ki, zəlzələ olanda gəlin bir-birimizə kömək edək?

Zəlzələ olanda onsuz da dövlətlər bir-birinə kömək edirlər. Məsələn, Türkiyədə böyük zəlzələ baş verdi. Prezident Süleyman Dəmirəl mənə danışırdı ki, oraya 60 ölkədən xilasedicilər gəlmişdilər. İmkanlarımızın məhdud olmasına baxmayaraq, biz oraya həkimlər, xilasedicilər və xüsusən, İzmit neftayırma zavodundakı yanğının söndürülməsi üçün yanğınsöndürənlər də göndərdik. Onlar orada böyük bir fəaliyyət göstərdilər. Türkiyə ilə bizim bu barədə heç bir müqaviləmiz, danışığımız və layihəmiz yox idi.

Belə hərəkətlər dünyada təbii haldır. İndi bu hadisəni əsas götürərək başlayaq ki, Ermənistanla bu sahədə əməkdaşlıq etmək istəyirik, gəlin forumda bu barədə danışaq, - mən bunu başa düşə bilmirəm.

Yenə də deyirəm, biz Amerika Birləşmiş Ştatları ilə iqtisadi sahədə çox geniş əməkdaşlıq edirik. Biz beş il bundan əvvəl "Əsrin müqaviləsi" adlı neft müqaviləsi imzalamışıq. Ondan sonra 19 müqavilə imzalanıbdır. Onların əksəriyyətində Amerikanın neft şirkətləri iştirak edirlər. Biz bir çox başqa sahələrdə də əməkdaşlıq edirik.

Amerika Bakı-Ceyhan neft kəmərinin çəkilişində maraqlıdır, biz də bunda maraqlıyıq. Yaxud Transxəzər layihəsini - Türkmənistan qazının Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycana gəlib Türkiyəyə keçməsi layihəsini dəstəkləyirik. Bunlar regional əməkdaşlıq üçün çox böyük layihələrdir. Transxəzər layihəsi - bu xətt Türkmənistandan, Azərbaycandan, Gürcüstandan, Türkiyədən keçir. Yaxud, Bakı-Ceyhan kəməri Azərbaycandan, Gürcüstandan, Türkiyədən keçir və burada Amerikanın və Avropanın bir çox şirkətləri iştirak edəcəklər. Yəni biz harada mümkündür, real əməkdaşlıq edirik və bundan sonra da edəcəyik. Amma biz özümüz-özümüzü aldadarq, niyə gedib real olmayan işlərlə məşğul olmalıyıq?

Mən yenə də gözləyirəm ki, Amerika Birləşmiş Ştatları Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həll olunması üçün təsirli addımlar atsın. Ancaq siz bizə elə layihələr deyirsiniz ki, bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Nəhayət, mən konkret olaraq deyirəm: baş nazirlər Tbilisidə görüşə bilərlər, hansı layihələr mümkündür - o barədə müəyyən müzakirə apara bilərlər. Amma qısa bir müddət, cəmizi bir ay qalıbdır. Mən bir ay bundan sonra böyük bir forum keçirilməsini təsəvvür edə bilmirəm. Sağ olun.

 
"Azərbaycan" qəzeti, 14 sentyabr 1999-cu il